Ĉi tiu dokumento uzas la signaron UTF-8
KIAL ZAMENHOF ELEKTIS “KURBA”?
Eseo de Bernard Golden
Neinternaciaj vortformoj en Esperanto
En la tria volumo de la Etimologia vortaro de Esperanto (EVE) Ebbe
Vilborg informas en la artikolo pri kurba, ke la Esperanta vortformo
estas bazita sur la franca etimo courbe (elp. kurb), kaj li aldonas
jenan komenton: “Ne estas klare, kial Zamenhof preferis -b- anstataŭ
-v-,
pli internacia”. Vere, ne estas nubo de dubo, pri la ĝusteco de la ortografio
kurva
laŭ la vidpunkto de internacieco, ĉar ĝi estas apogata de similaj kaj
parencaj vortoj en la sekvaj lingvoj: angla
curved, germana Kurve,
hispana, itala, portugala curvo, latina curvus. Cetere, apud
la anomalia courbe en la franca lingvo troviĝas ankaŭ
curviligne
(kurblinia) kaj curvimétre (kurb-mezurilo), ambaŭ kun v
anstataŭ b. Kial Zamenhof ne elektis la pli internacian formon?
Kiel respondi la demandon, kiu perpleksigis d-ron Vilborg?
Aliaj vortoj en Esperanto, kiuj ne havas internacian formon
La vorto kurba ne estas la sola Esperanta vorto ne havanta internacian
formon. La aŭtoro de EVE prave rimarkigas, ke ingredienco baziĝas
nur sur la germana formo Ingredienz (elp. ingredienc); ĝi devus
esti ingrediento, konforme al la angla ingredient, franca
ingrédient,
hispana, itala kaj portugala ingrediente. La tria malobservo de
internacieco speguliĝas en la vorto ĉevalo, kiu devus havi la
formon kavalo pro la plia ofteco de la radiko kaval-: franca
cavale
(ĉevalino), itala cavallo, portugala cavalo, kaj ankaŭ
angla cavalcade, cavalry kaj franca cavalerie. Mi
konjektas, ke Zamenhof estis influita de la volapuka vorto jeval
(elp. ŝeval), kiu redonas la prononcon de la franca etimo cheval
(elp. ŝeval).
Estas do evidente, en la kazo de la tri vortoj pritraktitaj ĉi-supre,
ke Zamenhof agis kontraŭ la principo de maksimuma internacieco, kiun li
difinis en sekcio II de la Unua Libro.
…el la vortoj, kiuj en malsamaj lingvoj sonas malegale, mi
prenis aŭ tiujn, kiuj estas komunaj al du aŭ tri plej ĉefaj eŭropaj
lingvoj, aŭ tiujn, kiuj apartenas nur al unu lingvo, sed estas popularaj
ankaŭ ĉe la aliaj popoloj…
La insida efiko de vort-tabuoj
Efektive, mi havas aferon tie ĉi kun speco de lingvistika ovo de Kolumbo.
Jam antaŭ pluraj jaroj mi eksciis, kial Zamenhof vole evitis la
internacian formon kurva kaj elektis kurba. Temas pri vort-tabuo.
De tempo al tempo diverslingvaj esperantistoj atentigas pri la formo de
kelkaj Esperantaj vortoj, kies prononco similas al vortoj en ilia gepatra
lingvo, havantaj malbonan, eĉ obscenan signifon. Tiajn fi-vortojn oni
kutime evitas en ordinaraj konversacioj. Donas ruslingvan ekzemplon Aleksej
Birjulin en sia artikolo Kial oni nin ne ŝatas (La Ondo de Esperanto.
1992. No 4. P.17–21). Sur la 21a paĝo la aŭtoro priskribas situacion
en butiko, kie virinoj trinkis sukon kaj plurfoje «gaje ekpepis: “Aĥ,
suko, bona suko, poma suko, suko, suko, suko... suko, aĥ, kia suko”».
Malagrablaĵon okazigas la sonsimileco de la Esperanta vorto kun la rusa
substantivo сука signifanta hundin(aĉ)on. Nu, en tiu ĉi kaj
aliaj kazoj, Zamenhof ne estis sufiĉe sentiva pri hazarda homofoneco inter
Esperantaj vortoj kaj tabu-vortoj en etnolingvoj. Li certe konis la rusan
vorton сука, sed tio ne ĝenis lin. Tamen, li ne profunde sciis
la anglan lingvon, do li ne konsciis pri la homofoneco inter farti
kaj la angla vorto fart (furzi). Li same ne pensis, ke peti
similas al la franca verbo péter (same, furzi). Kiam britaj esperantistoj
atentigis la aŭtoron de la lingvo pri farti, li skribis al The
British Esperantist en 1907:
Ĉar la verbo farti estas tre malagrabla por la anglaj
oreloj, tial mi konsilas, ke anstataŭ ĝi ni uzadu (precipe en Anglujo)
la vorton stati, kiu troviĝas en la Universala Vortaro kaj povas
tute bone anstataŭi la malagrablan vorton.
Ekzemple: “Kiel vi statas” (anstataŭ “Kiel vi fartas”). En
okazo, kiam la senco povas esti ne tute klara, oni povas ankaŭ uzi la
pli precizan vorton “sanstati”.
(Lingva Respondo 35. 6a eld. 1962, P.19.)
Kelkaj franclingvuloj en la unua tempo proponis anstataŭigi peti
per rogi (de la latina rogare). Rezultis, ke neniu el la
du proponoj akiris la favoron de la esperantista popolo, do hodiaŭ kaj
britoj kaj francoj senĝene fartas kaj petas!
La pola vorto “kurwa”
Dum siaj knabaĝaj jaroj en Bjalistoko kaj Varsovio la juna Ludoviko Zamenhof
sendube multfoje aŭdis el la buŝoj de poloj la vorton kurwa (elp.
kurva), signifantan prostituitinon, ĉiesulinon. Pro la prudeco karakterizanta
la XIX-jarcentan socion, en kiu naskiĝis kaj elkreskis Zamenhof, li tre
frue konstatis, ke kurwa estas tabu-vorto en la pola lingvo. Lia
sentiveco devigis lin eviti la homofonan adjektivon kurva kaj substitui
al ĝi la formon kurba. Rimarku, ke kurva estas preskaŭ
interslava vorto; ĝi troviĝas en la ĉeĥa, kroat-serba kaj bulgara,
kaj ankaŭ kiel pruntvorto en la finnugra hungara lingvo.
Tio estas la simpla, nerefutebla klarigo de la ekzisto de kurba
kaj ne kurva en la leksiko de Esperanto. Tamen post kelkaj jaroj
Zamenhof konstatis, ke li mispaŝis. En 1896, kiam li faris proponojn por
reviziado de Esperanto, li ŝanĝis la ortografion al kurva. Tamen
la reform-propono fiaskis, do kurba restis en la lingvo.
Kiel trakti homofonajn tabu-vortojn en Esperanto
Zamenhof ne havis eblon kontroli ĉiujn morfemojn en sia lingvo por ekscii,
ĉu ekzistas homofonecaj koincidoj kun alilingvaj tabu-vortoj. Por montri,
kiel senespera estas la forigo de ĉiuj eblaj ofendaj vortoj en Esperanto,
jen du ekzemploj, kiuj kelkfoje instigas hispanlingvulojn al protestoj:
kulo kaj puto. Havas identan prononcon la hispanaj vortoj
culo (postaĵo, pugo) kaj puto (prostituitino, samseksamulo). En sia
Llave de Esperanto (Ŝlosilo de Esperanto), eldonita en Meksiko en 1968,
Alberto Gómez Gruz anstataŭigas kulo kaj puto per
kuslo kaj pulto respektive.
Estas nur unu respondo al tiuj, kiuj volas modifi leksikajn elementojn
en Esperanto, ĉar ili similas al tabu-vortoj en etnolingvoj. Ĉar la ofendantaj
vortoj troviĝas en tiuj ĉi lingvoj kaj ne en Esperanto, oni faru la ŝanĝojn
en la etnolingvoj kaj lasu Esperanton netuŝita.
La Ondo de Esperanto. 1996. № 1 (26)
Al la indekso Lingvo