La
libro de Marko Polo kaj ĝiaj tradukojLa
libro de Marko Polo kaj ĝiaj tradukojLa tradukinto estas Daniel Moirand, multjara (1991–2001) membro de la Akademio, kiu dediĉis al la traduko kvar jarojn da intensa laboro.
Ankaŭ tipografie la libro aspektas impone: 445 paĝoj bele presitaj kaj sufiĉe bone binditaj. Antaŭparolo de la tradukinto kaj abundaj piednotoj devas helpi al la leganto kompreni, pri kio temas. Resume, la eldonaĵo tre konvenas por impresi la publikon — kaj la esperantistojn, kaj la eksterulojn.
La vera nomo de tiu homo estis, probable, Rustichello [rustikelo] el Pizo; tiu italo verkis franclingve kavalirajn romanojn, sed sian nomon li senmortigis ĝuste per tiu iniciato: literature prilabori la rakonton de Marko Polo.
Verdire, estas problemo koncerne la nomon: italo, li preferis francigi sian nomon kaj verkojn. La francoj tamen obstine lin nomas Rustichello (kaj tiel ankaŭ en la recenzata libro); tio eĉ pensigas pri Napoleono, kiun la aristokratoj persiste nomis Buonaparte. Nu, mi respektos lian plumnomon Rusticien, kvankam transskribe: Rustisjeno.
Probable Rustisjeno elektis la materialon kiu, liaopinie, povus interesi la publikon — kiun nome, li indikis jam en la unua frazo de la Libro:
Sinjoroj, Imperiestroj kaj Reĝoj, Dukoj kaj Markizoj, Grafoj, Kavaliroj kaj Burĝoj kaj ĉiuj vi, kiuj volas koni la diversajn homajn rasojn kaj la malsamecon de la diversaj regionoj de la mondo …Komencante rakonton pri vere granda vojaĝo tra regnojn multoble pli grandaj ol la tuta mikroskopa Eŭropo, Rustisjeno ceremonie riverencas ties etajn moŝtulojn. Mi ne povis ne rememori la respektan admiron de Gulivero priskribanta la majeston de la Liliputa Reĝo. Tiu unua frazo tre klare esprimas la tuton: rakonto pri granda vojaĝo, filtrita kaj ornamita de liliputa ĵurnalisto por plaĉi al liliputa publiko.
La granda sukceso de la Libro estis tia, ke granda nombro da kopioj kaj manuskriptoj aperis (143) … Neniun tekston eblas konsideri kiel kompletan … La itala eldono de 1928 provas fari la unuan sintezon de tiu materialo, sed la kompleta sintezo aperis nur en 1938 … far la profesoroj Moule kaj Pelliot. Tiu eldono donas rekonstruitan sintezan tekston surbaze de “ĉiuj” ekzistantaj manuskriptoj … Pro tio kelkaj specialistoj konsideras ĝin fantazia, sed pri tia opinio respondecas nur ili.Mi konfesu, ke mi samopinias kun tiuj “kelkaj specialistoj”. La normala filologia praktiko: elekti la plej fidindan fonton kaj kompletigi ĝin per variantoj kaj diferencoj, garantias ke
Ja laŭ tiu ĉi sinteza teksto estas farita la nuna traduko en Esperanton.
Krom tiuj teoriaj principoj mi proprasperte vidis grandan plibonigon esencan: la sinteza teksto Esperanta duoble pli longas ol la rusa traduko de la Rustisjena manuskripto — sed ĝuste tial la rusa teksto estas konsiderinde malpli teda. Ekz-e la vojo al Ĉinio okupas 92 paĝojn en la sinteza teksto, kaj nur 44 paĝojn en la rusa traduko laŭ la teksto Rustisjena; kaj la diferencoj, plejparte, estas piaj legendoj kaj erudiciaj mitoj, kiujn probable enŝovis kopiisto aŭ alia okcidenta klerulo, kiu ne bezonis forlasi sian Parizan kabineton por produkti tiun makulaturon. Fakte, ĝuste en tiaj kabinetoj plej komforte vivas la ĥimeroj.
Sciu tre vere, ke oni trovas en Rosio la plej grandan malvarmon, kiu estas en la mondo, kaj oni eskapas ĝin nur kun granda peno … Kaj se ne estus la multaj vaporbanejoj, kiuj troviĝas tie, la homoj ne kapablus malhelpi morti pro malvarmo. Sed vere estas multaj vaporbanejoj, kiujn pie konstruigas la nobeloj kaj potenculoj, tute same kiel ĉe ni, ili konstruigas malsanulejojn. En tiujn vaporbanejojn ĉiuj homoj rajtas impeti tien se bezonate. La malvarmo estas foje tiel intensa, ke la homoj irantaj hejmen, aŭ de iu loko al alia por siaj aferoj, kiam ili forlasis iun banejon, ili estas preskaŭ trafrostitaj antaŭ ol atingi la postan, kvankam ili estas tiel oftaj kaj tiel proksimaj, ke, laŭ tio kion oni diras, ne estas inter ili pli ol 60 paŝoj. Tiel do, kiam bone varmigita homo forlasas iun banejon, li frostiĝas laŭmezure de sia irado al la alia, sed li tre rapide eniras en ĝin kaj tie varmiĝas… kaj tiel plu, ĝis li atingis sian hejmon aŭ ian ajn lokon kien li deziris iri …
… Sed la damoj, kiuj restas dum tuta tago en tiuj drinkegadoj, ne malaperas por pisi; iliaj servistinoj alportas al ili grandajn spongojn, kaj ŝtele subŝovas ilin tiamaniere, ke la aliaj personoj ne rimarkas tion. Unu el ili ŝajne babilas kun sia mastrino, dum alia subŝovas al ŝi la spongon, kaj tiel, la mastrino sidante pisas en la spongon; poste la servistino forprenas la spongon tute plenan. Kaj tiel ili pisas kie ajn ili volas.Tio ne tute malveras: efektive, vintre en Rusio malvarmas, kaj la rusoj ŝatas ŝvitbanejon; la cetero estas amuza fantazio. En la rakontoj pri la ceteraj landoj estas simila miksaĵo, kvankam malpli amuza.
Per si mem la Libro ne estas valora fonto historia (mi ne scias ekzemplon de ĝia utilo por pruvi aŭ malpruvi ion ajn en studoj historiaj). La fontoj islamaj aŭ ĉinaj estas multe pli riĉaj, precizaj, fidindaj — kaj multaj el ili estas pli artismaj. Alia afero, ke inter la eŭropanoj nur la fakuloj legas kaj povas aprezi la psiĥologian valoron de verkoj kiel La sekreta historio de la mongoloj (aperinta en Ĉinio 15 jarojn antaŭ ol Marko naskiĝis).
Nenie estas indikite, kial ili elektis tiom malfacilan vojon tra la Iranajn kaj Afganiajn montarojn, anstataŭ iri la bone konatan kaj bone funkciantan Silkan vojon. Cetere, kiun vojon fakte iris la Poloj neniu scias precize; Marko kaj Rustisjeno rakontas ĉion kion ili legis aŭ aŭdis pri Azio samtone kiel pri la vojaĝo mem, sen iel marki fontajn diferencojn. Tial diversaj aŭtoroj malsame rekonstruas la Markan vojon sur la mapo. Granda diferenco disde la samepokaj vojaĝraportoj de Plano-Karpini aŭ Rubruko, kun precizaj lokoj kaj datoj.
La dokumentaj esploroj (de testamentoj ktp) pruvis, ke la fabelaj riĉoj alportitaj de la Poloj el ilia vojaĝo estas romanista elpensaĵo; la familio estis kaj restis sufiĉe modestaj negocistoj. Ankaŭ la interesoj de la “vigl-okula komercisto” estas nekutimaj por negocisto: pleje lin interesas ĉasado (precipe birda) kaj efektaj ekzotaĵoj. La ĉasojn de la granda ĥano Marko priskribas en 4 ĉapitroj (XCIII–XCVI); ankaŭ dumvoje li pleje atentas la falkojn kaj akcipitrojn.
Ĉe la kortego de la granda ĥano Ĥubilajo Marko pasigis 17 jarojn (1275–92), tamen liaj informoj pri la historio de la mongoloj, kaj eĉ pri la eventoj okazintaj antaŭ liaj okuloj estas same konfuzaj kiel la Bibliaj informoj pri la najbaraj popoloj: la personoj kaj datoj estas konfuzitaj; la nomoj, apenaŭ rekoneblaj. En ĉap. XVII Marko fanfaronas pri sia granda rolo ĉe la kortego; la ĉinaj fontoj tion ne konfirmas, sed jen interesa aserto:
Kiel saĝa homo, kiu konas ĉiujn strangaĵojn de la sinjoro, li [t.e. Marko] tre penis ekscii kaj aŭskulti ĉion, kio laŭ lia scio plaĉos al la Granda Ĥano. Li bone finplenumis sian taskon, danke al Dio, kaj li kapablis rakonti multajn novaĵojn kaj strangaĵojn. Kaj la Granda Ĥano, la konduto de Marko Polo tiom plaĉis al li, ke li multe da bono deziris al tiu, kaj tre honoris lin, kaj tenis lin tiom proksima al sia persono, ke la aliaj nobeloj tre enviis lin.Alivorte, probable Marko kaj Rustisjeno havis sufiĉe similajn rolojn ĉe siaj respektivaj kortegoj: ĵurnalistoj, ĉasantaj sensaciojn por plaĉi “al la sinjoro”.
Sed estas aferoj kiujn nur Marko povis scii (ekz-e pri tumulto en Pekino el ĉap. LXXXVII — laŭ la ĉinaj fontoj iu Po-lo partoprenis postan enketon, kaj Marko mem sin prezentas atestanto); ankaŭ pri ili lia rakonto konfuzas personojn kaj lokojn.
Kompreni
la OkcidentonEĉ (kaj precipe) per siaj eraroj kaj fantazioj la Libro influis la historion. Jen kelkaj ekzemploj.
Ne sciante kiel francigi la italan saggio (pezounuo, 4,7 g), Rustisjeno kreas vorton saie, kiu simple ne ekzistas; la francoj konjektis, ke tio estas misskribita sac, kaj tiel gramoj da oro iĝis sakoj da oro. (La legantoj de la esperanta traduko pri tiu mirindaĵo ne scios, tie aperas korektitaj kursivaj saggi aŭ saĝjoj.)
La rakonto de Marko-Rustisjeno stimulis la rabistan entreprenemon de la eŭropanoj, kiel unu el fontoj de la epoko de la Grandaj Geografiaj Malkovroj (kaj de la plej kruela Koloniismo); tie ne gravis la fakta precizo, eĉ male, la eraroj kaj troigoj pri la oraj tegmentoj kaj valoregaj diamantoj estis pli inspiraj ol la vero. Ekzempleron de Latina traduko de la Libro kunprenis Kolumbo en sian vojaĝon al Ameriko (ĝi konserviĝis, kun pli ol 70 notoj faritaj per lia mano).
Malpli grave: malkovrinte la grandan insulon oriente de Afriko, la eŭropanoj certis, ke temas pri “la insulo Mogedaŝo/Madeigascar” (la manuskriptoj prezentas variantojn de la nomo), kiu ĉe Marko probable estis la kontinenta “Mogadiŝo”; per nia Madagaskaro ni eternigis tiun eraron (kvankam ĝi ne sufiĉis por hejmigi sur la insulo la Somaliajn kamelojn kaj elefantojn — pĝ. 376).
Resume, la valoro de la Libro estas ne en ĝi mem, sed en ĝia socihistoria rolo (simile pri Biblio, kies propraj informa valoro kaj fidindo estas tiom malgrandaj, kiom grandas ĝia ekstera rolo historia).
granda multo de sovaĝaj ŝafoj, kiuj estas tre grandaj, ĉar ili havas tre longajn kornojn, kelkajn pli ol ses palmojn longajn [pĝ. 129].Mia naskiĝloko (Uzbekio) aperas en la notoj jen kiel Transoksanio (persa vidpunkto, mian tutan vivon mi loĝas sur tiu “transa” flanko de Amudarjo; cetere, por la koncerna epoko pli konvenus la araba nomo Maveranahro / Mawarannahr ol tiu latinaĵo), jen kiel Transoksanejo (pĝ. 194). Jen Bukhara, jen Buĥara, iam ambaŭ sampaĝe. Esperante preferinda Baktrio (lando kies ĉefurbo estis Baktra, pĝ. 125) najbaras kun Baktriano (pĝ. 124) — formo kiun preferas la franca. Ktp ktp.
Strange aspektas la malnecesaj pedantaĵoj, kiel Baghdado (pĝ. 90) aŭ qypĉaqaj Turkoj (pĝ. 87); la etna nomo, efektive grava kaj bezonata (tiom ke ĝi aperas kun diversaj finaĵoj Esperantaj), meritas asimilitan formon kipĉakoj.
Ni jam vidis, ke la solan nomon francigindan (Rustisjeno) la tradukinto lasis itala; sed ial li francigis amason da aliaj nomoj, tradicie asimilatajn, ekz-e ni trovas (pĝ. 42) Jean de Plan Carpin (kaj eĉ kun transskribo de la franca prononco) por italo Giovanni da Pian del Carpini, kiu verkis Latine, kaj kies nomon oni kutime asimilas: Иоанн де Плано Карпини, John of Plano Carpini, Johann de Plan Carpini, Jean de Plan Carpin… Do, Esperante mi atendus Johano Plano-Karpini.
La plej ŝoka estas la francaĵo Tartaroj. Tiu plata kalemburaĉo ial havis sukceson en la Okcidento, sed por la rusa okulo tio estas netolereble malbongusta. La tradukinto diras ke li lasis tiun formon intence; sed li ne klarigas motivojn de tiu insulta intenco. Ĝi neniel harmonias kun la tono de Marko, kiu samtiom admiras la tatarojn (mongolojn), kiom li abomenas la islamanojn; kaj la rusa komentisto notas, ke la franca tekstoeldono fare de Pauthier konsekvence uzas la ĝustan formon tataro.
Temas ne nur pri la krudaj francaĵoj, kiel rilato pri batalo anstataŭ raporto pri batalo (pĝ. 180); sed ankaŭ pri diversaj patinaĵoj, kiujn eble postulas la franca tradicio, sed kiuj ĝenas en traduko Esperanta.
Unu tia ekzemplo estas tartaro, france tradicia, sed en Esperanto senmotive insulta. Alia ekzemplo estas la geografiaj ĉefdirektoj: anstataŭ niaj Nord-Okcidento aŭ Nordo aŭ Oriento aŭ Sud-Oriento ĉiam aperas Greka Vento (eĉ en Tibeto), Tramontano, Levanto, Siroko. Tutevidente, en la lingvo de la originalo tioj ne estas stilfiguroj, sed normalaj, stile neŭtralaj terminoj. Tial eĉ novfrance, kie tiaj vortoj (tramontane, sirocco ktp) konserviĝis kiel arkaismoj, ili ne estas taŭgaj tradukoj; tiom malpli en la lingvoj kie ili neniam ekzistis, kiel la rusa aŭ Esperanto. Tute prave en la rusa traduko aperas la normalaj vortoj cellingvaj (kiel Nordo aŭ Nord-Okcidento).
La vorto Levanto estas speciale konfuza, ĉar ĝi aperas ne nur en la senco relative-direkta (oriento), sed ankaŭ en la senco absoluta (“la Proksima Oriento”, ekz-e “la Levantaj Tartaroj” estas ne “la orientaj tataroj” el Ĉinio, sed tute male, la plej okcidentaj tataroj el la Okcidenta Azio. Normale mi evitas la eŭropocentrismajn misterminojn kiel “Proksima, Fora Oriento” (pli internaciaj kaj precizaj estas Okcidenta, Orienta Azio), sed ĉi tie “la Proksim-Orientaj tataroj” estus sufiĉe klara kompromiso.
Aliflanke, lasi tiajn rebusojn en la traduko estas samkiel elfrancigi la romantitolon “Quatre-vingt-treize” per “Kvaroble dudek kaj dek tri”: V. Hugo certe ne celis doni aritmetikan ekzercon, kaj temas simple pri franca nomo de la 1793a jaro.
La mongola ulus aperas kiel Sinjorejo (pĝ. 37) — temas pri apanaĝoj de la Ĉingisidoj. Tiu Sinjorejo pensigas pri “ejo por sinjor(ar)o”, kp “prefektejo” kontraste al “prefektujo”, “episkopejo” kontraste al “episkopujo” ktp; tial ĝi pensigas min pri ia Palazzo della Signoria, tiom pli ke parolas italo.
Pri iuj vortoj la tradukinto honeste kapitulacas (pĝ. 34):
La adjektivo nobla povas rilati al ĉio, al homo, al urbo, al vilaĝo … ĝi estas multsignifa kaj celas redoni tiun pozitivan impreson, kiun ricevis Marko Polo; ĝi pli-malpli valoras la esprimon “fame konata”. Li ne strebas esti pli preciza en sia priskribo. Pro tio mi lasis ĝin senŝanĝa ĉiufoje kiam ĝi aperas (kaj tio ofte okazas!)Efektive, tio oftas kaj ĝenas, ekz-e (pĝ. 121):
Balk estas nobla urbo, kaj tre granda.Oni povas bedaŭri la konfuzan pensmanieron de la antikvuloj, sed en la rusa traduko ĝi ne estas ĝena. Tie nobla estas tradukita ne kiel la moderna franca noble (благородный, sed per pli trafa знатный kio tuj klarigas la penson: la trafa esperantigo estus eminenta, kiu en Esperanto havas ĝuste tiun sencogamon: de eminenta sinjoro kaj eminentulo ĝis eminenta aferoz, eminentaj rimoj [Kalocsay], eminenta vino ktp.
Eĉ se nevole, la traduko imitas la lingvan nivelon de Rustisjeno …
2. Книга Марко Поло. Пер со старофранц. И.П.Минаева. М., 1955. (Antaŭ nelonge aperis tre malkompetenta reeldono en “Библиотека Борхеса”, СПб: Амфора, 1999.).
3. Laŭkutime, mi nomas “ĉapitroj” la plej malgrandajn tekstunuojn de la Libro, tre maloportune numeritajn per la Romaj ciferoj; la tradukinto nomas “ĉapitro” tion kion oni kutime nomas “parto”.
4. Estas skandalo ke por tiu urbo, unu el la plej gravaj en la historio de la islama kulturo, Esperanto malhavas nomon. Esperante oportunus Buĥoro, laŭ la nuna uzbeka skribo Buxoro. La Ondo de Esperanto. 2002. №3 (89)