Estiĝo,
principoj kaj aranĝoPor mi estas iom tikla afero recenzi komputadan terminaron, ĉar mi mem estas aŭtoro de verko samtema. Mi tamen konsentis recenzi, ĉar mia ĝenerala impreso pri la koncerna verko, Komputeko, estas sufiĉe favora.
La vorto Komputeko estas konstruita (en maniero eksteresperanta) rememore pri la PeKoTeKo de R. Eichholz; verdire, tiu lasta ambiciis kolekti ĉiajn ajn terminojn, ne nur komputadajn; kaj ĝiaj principoj kelkarilate estis rekte kontraŭaj ol tiuj de Komputeko. Tamen, iom simile al PeKoTeKo, ankaŭ Komputeko ekzistas en formo de komputila datumbazo — ĉi-okaze, datumbazo rete disponebla ĉe www.komputeko.net — kaj la broŝuro prezentas ĝian momentan staton.
Estiĝo,
principoj kaj aranĝoKomputeko estiĝis kiel kompilaĵo el reala uzado en Monato, kelkaj traduk listoj de programlingvaj terminoj, Komputada leksikono (KompLeks) kaj poresperantaj adaptaĵoj de programaro:
Certe en la dissendolisto de la tradukteamo de OpenOffice.org la konkludoj estas tre interesaj. Estus domaĝe ne disponigi tiujn konkludojn al pli granda rondo.La resumo de la diskutoj ampleksas 3 paĝojn (7, 10–11). La resto de la broŝuro konsistas el senkomentaj tradukoj angla-esperantaj.
Kunlaborante al Vikipedio, tradukante interalie la permesilojn de “Creative Commons” kaj provlegante Drupalon, mi kolektis terminojn. Ĉie kie mi trovis listojn kun prikomputilaj vortoj, mi ilin aldonis al la kolekto [p. 5].
Supozeble por ne perpleksigi la leganton, la aŭtoro donas po ne pli ol du variantojn de traduko. Plejparte la tradukoj estas atribuitaj, tamen ankaŭ da atribuoj kutime estas ne pli ol du.
En la tradukoj ne ĉiam klaras, ĉu la du alternativoj prezentas samsencajn variantojn aŭ malsamajn signifojn; ekz-e
autowrap = aŭtomata linifaldo | aŭtomata teksta ĉirkaŭfluo(malsamaj signifoj)
feedback = prijuĝaj rimarkoj | retrokuplado
hack (v) = kodumi | kodrompi
CD-recorder = KD-registrilo | k- diska registrilo(sinonimoj)
accuracy = ekzakto | ekzakteco
Tiamaniere la aŭtoro
… kolektis tiel ĉi jam pli ol 7500 tradukojn al Esperanto. Temas verŝajne pri la plej granda kaj (pli grave) plej ĝisdata kolekto de tiaj terminoj en Esperanto [p. 5].
La fontindikoj havas gravan rolon en leksikografia laboro: ili helpas kompreni, kiom tradicia kaj rekomendinda estas koncerna vortuzo, kiom ĝenerale ĝi estas akceptita kaj de kiuj aŭtoroj. Manke de difinoj (kiel en Komputeko) fontindiko povas provizi ian kuntekston, surbaze de kiu oni povas diveni, pri kiu el pluraj eventualaj signifoj temas.
Unu komprenebla principo estas indiki kiel eble plej kompletan referencaron; tiel oni plej klare vidas, kiom ĝenerala estas la konateco kaj akcepto de la termino. Sed tro longaj fontindikaj listoj estas ankaŭ iom embarasaj kaj malhelpas rapidan konsultadon.
Por malgrandigi tiun embarason oni povas elekti mallongajn referencilojn eksterliniajn; tiel en KompLeks mi uzis la suprajn indicojn en “ŝarg°ikJp” por indiki ke la radiko estas Fundamenta (°), ke tiasence ĝin uzis la terminaroj de Kalkhoff k.a. (k), de P. Jelenc (J), de D. Pfeiffer (p). Por komparo, Komputeko la koncernan terminon atribuas jene:
load (register, program) (v) = ŝargi (ReVo, OOo)Malfacilas diveni, kiun elektoprincipon aplikis la kompilinto de Komputeko.
Unuflanke, malsimile ol la tradiciaj vortaroj, kiuj kutime indikas la plej fruan aperon, Komputeko tre ofte preferas la plej freŝajn el la plej aŭtoritataj (por la kompilinto). Tio havas sian avantaĝon — se oni ial devas limigi la fontindikojn, ja vere gravas, ĉu la vorto plu restas uzata (precipe se oni same taksas la aŭtoritatojn); sed tio ankaŭ limigas la valoron de tiaj fontindikoj (la elekto ja dependas je la juĝo de la kompilinto). Tamen aliflanke, la malnovega Bertin (1985) tre ofte eklipsas tute freŝajn fontojn.
Arbitreco de la atribuoj iam kreas misprezentojn. Ekz-e
ajust (v) = ĝustigi (Bertin) | akomodi (KompLeks)Nu, en KompLeks “akomodi” estas menciita por kompleteco, kaj estas difinita per plusendo al “agordi” kaj “ĝustigo”. Sed la leganto de Komputeko en pluraj tiaj okazoj konkludos (erare!), ke KompLeks rekomendas terminformon kiun ĝi fakte malpreferas.
En la reta versio oni povus vidigi la atribuojn laŭmende (ekz-e kiam la muskursoro ŝvebas super la termino); sed fakte la reta versio ne profitas tian eblon. En la reta versio la sigloj estas kolektitaj sur aparta retpaĝo, donanta TTT-adresojn de la koncernaj dokumentoj (iuj adresoj jam estas malvivaj). Plenvaloraj bibliografiaj referencoj mankas. Tio estas ankoraŭ pli sentebla en la papera versio, kiu eĉ tiajn URL-ojn ne disponigas.
Komputeko havas la formon de tradukvortaro angla-esperanta. La avantaĝo de tia formo ŝajnas evidenta: oni ne bezonas kompreni. Ne hazarde multaj terminoj, unue enkondukitaj en la sencodifina KompLeks, kaj poste transprenitaj de la traduktipa Teknika vortaro angla-pola-Esperanto aperas en Komputeko kun la atribuo TekVort.
Tamen konstrui terminaron surbaze de traduktipa vortaro estas iom danĝera: tradukante vortojn oni ofte perdas sencojn. Facilas traduki secretary per sekretario; sed oni riskas ne rimarki, ke mia sekretario havas nenion komunan kun la Ĝenerala Sekretario. La tradukvortaro trudas nelogikajn paŭsaĵojn, kiel malvarmsanga por la senco trankvila, kiajn logike konstruita lingvo devus eviti.
Komence Esperanto havis nur tradukvortarojn, kaj tiaj paŭsaĵoj ne maloftas en la lingvo. Ili eĉ oportunas kiam oni tradukas en lingvon sammaniere mallogikan sen kompreni la tradukatan materialon (en mia junaĝo mi iom praktikis samtempan buŝtradukadon, kaj povis aprezi tiajn komunaĵojn). Aliflanke, kiom tiaĵoj helpas la tradukiston, samtiom ili malfaciligas la komprenon por la adresatoj, kiuj ja bezonas kompreni.
Tamen ankaŭ dekomence Esperanto posedis sanan skemisman tendencon. Oni ja klare distingis inter malnova kaj maljuna, malgraŭ la difekto de pliopo de la lingvoj eŭropaj. Verdire, la inerciuloj provas trudi al Esperanto la difekton de sia lingvo per olda ktp; tio simpligus tradukon en lingvojn konfuzajn — sed samgrade malfaciligus tradukon en lingvojn kiuj tiun difekton ne havas (ekz-e en la uzbekan).
Precipe danĝera ĉi-rilate estas la angla lingvo. Oni ofte admiras ĝian koncizon; kaj eksterdube ĝi posedas la plej kompletan terminaron por komputado. Tamen tio ne malhelpas, ke la anglaj terminaroj estas pli ol averaĝe konfuzaj kaj malsistemaj; sian faman koncizon la angla ŝuldas, interalie, al abunda uzado de metonimioj, kio faras multajn terminojn nekompreneblaj ekster specifa situacio.
La angla terminaro estas iom simila al la Interreto: same ĥaosa kaj same kompleta. Ekzistas bibliotekoj el verkoj bonkvalitaj, fidindaj kaj zorge elektitaj; sed bedaŭrinde, ili ne estas tiom kompletaj kiel la Interreta rubujo.
Jen ekzempla artikolo el Komputeko:
core (s) = kerno (Bertin, Drupalo)Dum pluraj jardekoj core estis metonimie uzata por ĉefmemoro, kiun en la frua periodo oni fabrikis el magnetaj ringetoj feritaj (magnetic core, ferrite core). La ferita memoro ne plu ekzistas, sed en ŝelprogramoj de Unikso kaj eĉ en paneaj mesaĝoj de Vindozo oni ankoraŭ parolas pri core_size aŭ dumping the core.
Krom ĉi tiu signifo metonimia, core ĉiam havis sencon metaforan (kerno de programsistemo); kaj lastatempe ĝi akiris novan sencon aparataran: nun ĝi metonimie aludas ne memoron, sed ties kontraŭon, procesoron (dual core computation — komputado per dukerna procesoro).
Unu el la bazaj konceptoj de programado estas uzado de variabloj kaj havigo de valoro al variablo; en KompLeks mi nomis tion valorizo; la koncernaj anglaj terminoj estas to assign, assignment. Nu, Komputeko entenas:
assign (v) = atribui (OOo) | asigni (PIV2002)La radiko assign… havas en tiuj terminoj malsamajn signifojn. Mi tuj notu, ke PIV2002 donas al asigni tute alian sencon — tiun de disponigo (allocation) — por kiu, cetere, Komputeko indikas
assigned configuration (s) = atribuita agordo | asignita agordo
assigned task (s) = atribuita tasko | asignita tasko
assignment (s) = atribuo (KompBaz) | asigno (Bertin)
assignment statement (s) = atribua instrukcio
allocation (s) = atribuo (Bertin)Ekster kunteksto maleblas diri, kion celas assigned task — ĉu temas pri taskoj (procezoj) operaciumaj? Aŭ pri homa tasko en IBM-stila administrado de programprojekto? En la lasta okazo pli konvenus “tasko komisiita”. Assignment statement estas nemiskomprenebla en la angla lingvo (temas pri valorizo) — sed esperantisto kiu lernis ke “atribuo” estas allocation probable vidos en “atribua instrukcio” memorgenerilon.
La signifo de plurvorta angla termino ofte ne estas reduktebla al sumo de ĝiaj partoj. La simpleco de tradukvortaro estas trompa kaj erariga. Por ĝuste traduki assigned aŭ core necesas konsideri iom da kunteksto.
Alia problemo kiun kaŝas la tradukforma aranĝo estas la kohero de la esperanta terminaro. En la aranĝo laŭ la anglaj kapvortoj oni ne vidas, ke kerno respondas ne nur al core, sed ankaŭ al kernel kaj nucleus. Simile,
current aktuala (dosierujo, rikordo ktp)Tio malkoheras kun aktualigi, indikita por tute alispeca update. Fakte, en Esperanto la vorto kuranta ja havas la metaforajn sencojn de la angla current (kuranta monato, kuranta afero ktp); se oni volas raciigi ĉi tiun sencon, oni povus pli logike diri la nuna dosierujo, valoro ktp; tio estas pli trafa ol aktuala, ĉar nemalofte la nuna objekto jam estas neaktuala (ne plu interesa), kaj tial oni transiras al objekto “pli aktuala” (ekz-e ŝanĝas la labordosierujon).
Inverse, malsamaj anglaj vortoj povas priskribi unu saman nocion. Directory kaj folder egale estas dosierujo. Prave. Tamen Komputeko ne rimarkas, ke structure en C estas esence la sama datumtipo, kiel la Paskala record.
Alia amuza ekzemplo koncernas la vorton wrap:
autowrap (s) = aŭtomata linifaldado (Maŭro) | aŭtomata teksta ĉirkaŭfluoTemas pri du parencaj, tamen ja malsamaj aferoj. “Linifaldo” estas multe pli ofta; “teksta ĉirkaŭfluo” (de bildo ktp) estas pli speciala, kaj ĝia esperanta traduko paŭsas pli klaran, pli internacian kaj pli bonan terminon “text run-around” (samkiel la rusa “Xxxxxxx”), kiun Komputeko ne konas; la tradukoj por la du nocioj aperas jen dise, jen kune, kvazaŭ variantoj de unu sama termino.
text wrap (s) = teksta ĉirkaŭfluo (OOo)
word wrap (s) = linifaldo (KompLeks, ReVo) | aŭtomata liniosalto (Pekoteko)
wrap off (s) = sen ĉirkaŭfluo (OOo)
Ni jam vidis malkoheron en la terminoj por valorizo. La ĉefa obĵeto kontraŭ la nemiskomprenebla formo valorizo estas la uzo de la neoficiala sufikso -iz. En pluraj okazoj Komputeko senprobleme akceptas tiajn sufiksojn: distingivo (resolution), traigivo (throughput); eĉ nulizi (to zero), speciale interesa, ĉar temas pri havigo de la valoro nul — do, pri speciala okazo de valorizo. Eĉ pli amuze, la havigon de la komenca valoro Komputeko tradukas …
initialize (v) = pravalorizi (KompLeks, OOo)
Sur la malantaŭa kovrilo mi legis, ke Komputeko “estas konsilata referencverko de interalie la Terminologia EsperantoCentro, la administra redakcio de Monato, la Akademio de Esperanto kaj la estraro de E@L”. Mi ne povas kontroli ĉiujn ĉi tiujn asertojn, tamen almenaŭ la Akademio faris nenian rekomendon pri Komputeko; ĝi neniam ekzamenis la verkon, kaj mi dubas ke pri ĉi tiu entute iam temis en la akademia laboro.
e-book retlibroNe temas pri reta libro, temas pri libro enkomputila, kian oni povas legi ankaŭ (kaj eĉ precipe) sen retkonekto. En KompLeks mi provis uzi la radikon bit (perbita, bitigita) por esprimi la funkcion de la angla e- (electronic, digital): bitlibro ktp; eble ne tre sukcese; tamen retlibro ja nepre malkonvenas por la celata senco.
integrated circuit (s) = integrita cirkvito (KompLeks, ReVo)Fakte kaj en KompLeks, kaj en ReVo aperas integra cirkvito. Tio konformas al la adjektiva senco de la radiko integr- (kia ĝi estas en PIV1); la ĝusta participa formo do estus integrigita. Tamen ŝajnas al mi, ke ne temas pri integrigo de disaj pecoj en unu cirkviton — la cirkviton oni fabrikas kune kun la komponantoj. Integrigita estas pli proksima al la angla originalo — tamen la originalo mem ŝajnas al mi malnecese fuŝa: oni ja ne diras, ke bebo naskiĝas kun integrigita stomako — la organismo estas integra, ne integrigita. Do, malpli longa termino estas ankaŭ pli trafa, kaj evitas la demandon pri la leksika kategorio de la radiko integr-.
PIV2002 krokodile faris la radikon integr- transitive verba, kaj sekve ebligis la formon integrita. Ĉe tio, tute malkohere, PIV2002 lasis al la adjektivo integra ĝian antaŭan sencon laŭ PIV1. Nu, ĉi tie ne temas pri la fuŝoj de PIV2002; kvankam menciindas, ke eĉ en PIV2002 la termino estas integra cirkvito (sub cirkvito).
Tradukvortara maniero priskribi terminaron (aŭ ĝenerale la leksikon) konvenas en du situacioj:
1. La priskribata lingvo estas tiom subevoluinta aŭ tiom malmulte sciata, ke ĝiaj propraj rimedoj ne sufiĉas por mempriskribo; aŭ
2. La priskribata leksiko estas sufiĉe firme establita, kaj povas elteni la neeviteble malprecizan difinon per fremdlingvaj tradukoj.
Ekzemplon pri la unua situacio prezentas la Universala Vortaro (parto de la Fundamento de Esperanto); Komputeko estas ekzemplo pri la situacio dua.
Uzi Komputekon oni povas nur se oni jam bone scias la koncernajn nociojn: ĝi nek instruas nek helpas kompreni, ĝi helpas rekoni konataĵon.
La taskon “fidinde rekoni” povus helpi elekto de precizaj kaj nemiskompreneblaj terminoj anglalingvaj — ja ankaŭ tiaj ekzistas, eĉ se ili ne estas la plej ofte uzataj; kaj la artikoloj por la pli oftaj misterminoj konsistus el plusendoj al la pli klaraj terminoj anglaj. Ekz-e:
text runaround (s) = teksta ĉirkaŭfluoTio estus kromlaboro: kompilante vortaron de esperanta leksiko, oni devus konstrui tezaŭron de terminaro angla; tio estus la prezo de manko de difinoj esperantlingvaj. Kaj por ke tio estu vere valora, oni ja iam bezonus indiki po pli ol du precizigojn.
word wrap (s) = linifaldo (KompLeks, ReVo) | aŭtomata liniosalto (Pekoteko)
wrap (s) — vd “text runaround”; “word wrap”
Unu difekto de la tradukbaza prezento de la terminaro estas principa: ĝi ĉiam restos paŭsaĵo de la angla pensmaniero, liberan pensmanieron esperantecan ĝi paralizas. Tradukvortaro angla-esperanta ne havos artikolon pri la nocio skribilo — ĉar tian ĝeneralan vorton la nacilingvo simple malhavas.
Sergio Pokrovskij (Ruslando)
1. Eichholz R. Per-komputora terminokolekto (Pekoteko). Plena Pekoteko 85–90. Vol. 1–3. Bailieboro: Esperanto Press, 1992.
La Ondo de Esperanto. 2009. №10 (180)