Iom pri UdmurtioIom pri UdmurtioUdmurtio estas subŝtato de Ruslanda Federacio kaj havas oficialan nomon Udmurta Respubliko. Okcidente kaj norde ĝi havas limon kun Kirova regiono, oriente kun la Perma, sud-oriente kun Respubliko Baŝkortostano, sude kaj sud-okcidente kun Respubliko Tatarstano. Longeco de la teritorio de nordo ĝis sudo estas 297,5 km, de okcidento ĝis oriento 200 km. La ĉefurbo de Udmurtio estas Iĵevsk kun 632,1 mil loĝantoj.
Udmurtio estas en la orienta parto de la Rusa ebenaĵo kaj konsistas el vico de altaĵoj kaj malaltaj plataĵoj. La plej alta punkto de Udmurtio estas 332 metrojn super marnivelo, la plej malalta 56 metrojn. En nordo de la respubliko kreskas piceaj kaj piceaj-abiaj arbaroj. Tilioj kaj ulmoj estas maloftaj kaj ĉeestas nur en kopsoj. En ĝia centra parto kaj okcidente estas pinaj arbaroj kaj marĉoj. En sudaj arbaroj krom piceoj, abioj kaj tilioj oni povas vidi kverkojn, acerojn, avelujojn.
Oni nomas Udmurtion “Fonta regiono”, pro tio ke en ĝi komenciĝas Kama, Vjatka kaj centoj da aliaj riveroj kaj riveretoj.
La klimato de Udmurtio estas modere kontinenta kun longa, malvarma kaj neĝabunda vintro, varma somero kaj bone esprimitaj printempo kaj aŭtuno. La plej malvarma monato estas januaro, kiam la averaĝa temperaturo en nord-oriento estas –15,2°C, en sudo –14,2°C. La plej varma monato estas julio kun +18,5°C.
La natur-klimataj kondiĉoj de Udmurtio ebligas disvolvi diversflankan agrikulturon, produkti nutraĵojn kaj materialojn por industrio.
El
grajnaj kulturoj oni kultivas precipe avenon kaj hordeon. Tritiko ne havas
gravan lokon. Grava nutra kaj teknika kulturo estas terpomo. El teknikaj
kulturoj oni kultivas linon. Legomojn en Udmurtio oni komencis laŭplane
kultivi ekde 1965. Oni kultivas brasikon, betojn, karotojn, kukumojn, tomatojn,
verdaĵojn.
Estas bone disvolvita bestobredado por produkti viandaĵojn kaj laktaĵojn kaj birdobredado.
La ĉefa industrio en Udmurtio tradicie estas metalurgio, maŝinkonstruado, aparatkonstruado. Dominas tiuj du lastaj. Oni produktas aŭtojn, motorciklojn, sportajn kaj ĉasistajn pafilojn, aparatojn por diversaj komunikiloj.
La superan kleron oni povas ricevi en du universitatoj (unu el kiuj havas teknikan direkton), agrikultura kaj medicina akademioj, pedagogia instituto kaj kelkaj privataj universitatoj kaj lernejoj. En Iĵevsk kaj aliaj urboj de la respubliko estas muzeoj, inter kiuj aparte menciindas domo-muzeo de Pjotr Ĉajkovskij en lia naskiĝurbo Votkinsk kaj muzeo de elstara armilisto Miĥail Kalaŝnikov solene malfermita en Iĵevsk pasint-jare antaŭ lia 85a naskiĝdatreveno.
En Iĵevsk estas kvar teatroj, cirko, funkcias kelkaj televidaj kompanioj kaj radiostacioj.
En la respubliko estas pli ol dudek etno-kulturaj societoj de naciaj malplimultoj.
Ne estas sur Tero tiu popolo, kiu ne havus siajn legendojn, fabelojn. Ankaŭ udmurta popolo havas tiujn. Kaj surbaze de folkloro oni kreas artaĵojn, disvolviĝas aplika arto kaj metioj.
En la dua duono de la unua jarmilo p.K. formiĝis antikva udmurta etnolingva gento en la baseno de la malsupra kaj meza fluo de la rivero Vjatka kaj ties alfluantoj.
Unuaj informoj pri udmurtoj estas sciataj el mezepokaj kronikoj arabaj (12a jc), rusaj (14a jc) kaj okcidenteŭropaj (16a jc) fontoj. La titolo mem “udmord” unuafoje estis publikigita de N.P. Riĉkov en 1770. La aliĝo de udmurtoj al Ruslando okazis en 1558. Tamen la procezo estis longdaŭra kaj tre ne simpla.
Post 1920, kiam Udmurtio ricevis ŝtatecon, komenciĝis disvolviĝo en ĉiuj sferoj de socia vivo. Bedaŭrinde, “udmurta renesanco” daŭris ne longe. Jam la “naskiĝo” mem de soveta potenco evidentiĝis por udmurtoj malfacila, aparte dum periodo de la kolektivigo, de “nova servuto”, — perforta deformado de la tuta vivmaniero de la popolo, kies absoluta plimulto estis kamparanoj. Poste venis terura periodo de persekutoj, la dua mondmilito, malsato, ruinoj. Inter la udmurtoj aperis apatio, perdo de orientiloj de disvolviĝo, malvero je estonto, erozio de kulturo. Estis subfosita morala kaj fizika sano de la nacio…
En fino de la 1980aj jaroj renaskiĝis movado de udmurtoj, elvokita de plifortigo de nacia memkonscienco, de liberigo de soci-politika vivo en la lando. Iniciatis ĝin “Klubo de udmurta kulturo”, surbaze de kiu aperis societo de udmurta kulturo. En 1990 estis fondita junulara organizaĵo “Ŝundy” (“Suno”). En 1991 estis fondita asocio “Udmurt keneŝ” (“Udmurta kunveno”).
|
1989
|
|
2002
|
|
|
| Rusoj |
945
|
58,9%
|
944
|
60,1%
|
| Udmurtoj |
497
|
30,9%
|
461
|
29,3%
|
| Tataroj |
110
|
6,9%
|
109
|
6,9%
|
| Ukrainoj |
14
|
0,9%
|
12
|
0,8%
|
| Mareoj |
10
|
0,6%
|
8
|
0,5%
|
| Baŝkiroj |
5
|
0,3%
|
4
|
0,3%
|
| Bjelorusoj |
4
|
0,2%
|
3
|
0,2%
|
| Ĉuvaŝoj |
3
|
0,2%
|
3
|
0,2%
|
| Germanoj |
3
|
0,2%
|
2
|
0,1%
|
|
Aliaj nacioj
|
15
|
0,9%
|
24
|
1,6%
|
| Entute |
1606
|
100%
|
1570
|
100%
|
Plimulto da udmurtoj loĝas en vilaĝoj. En urboj ili konsistigas 19,8%, en vilaĝoj — 56,5%.
En nordo de Udmurtio kaj en Kirova provinco loĝas besermjanoj, oficiale agnoskitaj kiel malmultnombra, tamen plenvalora kaj egalrajta ruslanda popolo. Laŭ la censo 2002 la nombro de besermjanoj entute estas 3 mil personoj.
Pri la deveno de besermjanoj sciencistoj daŭre disputas. Plej verŝajne ili havas komunan originon kun udmurtoj kun forta tjurka influo en la periodo de la ŝtato de volgaj bulgaroj, kiu faris besermjanojn iom similaj al ĉuvaŝoj en la lingvo kaj en tradiciaj vestoj. Hodiaŭaj besermjanoj praktike ne distingiĝas de udmurtoj, krom per sia dialekto.
En la alfabeto de la udmurta lingvo estas 38 literoj (12 vokaloj, 24 konsonantoj, 2 senvokaloj — “ъ” kaj “ь”). Distinga fonologia specialeco estas ekzisto de specifaj sonoj signataj per literoj “ӧ”, “ӝ”, “ӟ”, “ӵ”. Konsonantoj “д, з, л, н, с, т” povas esti prononcataj mole kaj malmole. Vokaloj “а, й, о, у, ы, э” indikas malmolecon de konsonantoj, kaj la vokaloj “е, ё, и, ю, я” indikas molecon de tiuj.
La akcento en la udmurta lingvo estas je la lasta silabo, escepte de verboj en la dua persono en singularo de imperativo kaj de verboj kun neaj partikuloj. Substantivoj ŝanĝiĝas laŭ 15 kazoj.
En 1775 en Peterburgo estis publikigita la unua scienca gramatiko de
la udmurta lingvo. En 1920–1950 la formado de la udmurta literatura lingvo
estis finita. Gravan rolon en tiu formado ludis verkoj de udmurtaj verkistoj
Kuzebaj Gerd, Kedra Mitrej, Miĥail Konovalov, Miĥail Petrov k.a.
Udmurtoj omaĝis grandan kvanton (ĉ. 40) da dioj, spiritoj kaj mitaj estaĵoj: Inmar — Dio de Ĉielo, Kyldysin — la Kreanto, Dio de Tero, Kuazj — Dio de Aero kaj de Vetero; estis respektataj ankaŭ koboldo Njulesmurt, nikso Vumurt, malica feo Palesmurt k.a.
La ortodoksa kredo inter la udmurtoj komencis disvastiĝi ekde 12 jc. Komence de 20 jc. plimulto da udmurtoj estis oficiale konsiderataj kiel ortodoksaj kristanoj, kvankam la kristanismo ne estis definitive akceptita kaj komprenita flanke de udmurtoj pro la perforta baptado kaj pro nescio de la liturgia slava lingvo. Pluvivis paganismo.
Fine de la 1990aj jaroj elkreskis religia movado. Al komenco de 1998 en la respubliko agis 196 religiaj unuiĝoj, prezentantaj 21 konfesiojn, inter kiuj plej gravas ortodoksa kristanismo kaj islamo.
Aŝalĉi, Oki (denaska nomo Akilina Vekŝina) (1898–1973), udmurta poetino, okulisto, emerita kuracisto de Udmurta Respubliko. Tradukis en la udmurtan lingvon versojn de Puŝkin kaj Heine.
Vereŝĉagin, Grigorij Jegoroviĉ (1851–1930), la unua udmurta verkisto (poeto, prozisto, dramaturgo), sciencisto (etnografo, folkloristo, lingvisto), instruisto kaj kleriganto, ortodoksa misiisto kaj pastro.
Korepanov, German Afanasjeviĉ (1924–1985), udmurta komponisto, klasikulo de udmurta muziko. La aŭtoro de la unua udmurta opero Natalj kaj de la unua simfonia komponaĵo.
Korepanov-Kamskij, Gennadij Miĥajloviĉ (1929–), udmurta komponisto, kantisto (tenoro), socia kaj ŝtata aganto. La aŭtoro de la unua udmurta opereto Ljubuŝka kaj de la unua udmurta baleto Italmas.
Atamanov, Miĥail Gavriloviĉ (1945–), lingvisto, d-ro de filologio, referanto de Iĵevska kaj Udmurta eparĥio, diakono, tradukinto de Biblio en la udmurtan lingvon.
Kulakova, Galina Aleksejevna (1942–), unu el elstaraj skiistinoj en la mondo. Merita sportmajstro, merita trejnisto, kvarfoja olimpika ĉampiono, naŭfoja mondĉampiono.
La Ondo de Esperanto. 2005, №7 (129)