Semantiko
kaj leksikografioSemantiko
kaj leksikografio1. Naŭa oficiala aldono (kun ebla revizio de antaŭaj decidoj).Mi dediĉis ok jarojn de mia vivo al pretigo de porinfana vortaro, kaj el tiu laboro rezultis libro pri Leksikologio, en kiu mi esploris plurajn vortarojn kaj ties kvalitojn kaj difektojn por profiti la unuajn kaj eviti la duajn (la rimoj aperas ekster miaj intencoj). Unu punkto tamen estas tiel grava, ke mi devas prezenti ĝin al la verda publiko: semantika teorio estas nepre necesa, pro la simpla motivo, ke la signifo de vorto dependas de la medio, en kiu ĝi aperas.2. Komenco de Akademia Vortaro enhavanta nur la oficialajn kaj oficialigitajn vortojn, laŭ propono de Geraldo Mattos en la baldaŭ aperonta volumo de la Internacia Simpozio pri Lingva Planado kaj Leksikologio en Zagrebo.
Mi imagas al mi, ke la signifo de ĉia eldiro analogas al transporto, en kiu kargo (K) eliras el origino (O) al destino (D) tra irvojo (I) kaj per tio produktas fakton (F):
infano iras el sia domo en sian lernejontra
la trotuaro
K F O D I
La fakto estas resumo de ĉiuj fakteroj, kiuj ĝin konsistigas: infano (K) el sia domo (O) en sian lernejon (D) tra la trotuaro (I). Efektive, la fakto iri implicas, ke io (K) iras el ia loko (O) al alia loko (D) tra ia vojo (I). Ĉiuj faktoj, kiuj povas kunigi tiujn kvar fakterojn estas sinonimoidoj, kiuj diferencas nur per la detaloj, per kiuj ili kolorigas la fakton:
infano iras… infano kuras… infano venas… infano naĝas… infano flugas… infano rajdas… infano … …
Tiujn fakterojn mi nomas instancoj, ĉar ili estigas la fakton.
La semantika analizo per tia teorio permesas konstati, ke kelkaj nesinonimaj verboj tamen produktas sinonimajn frazojn, ĉar la elementoj de la pluraj faktoj estas absolute la samaj, kaj ilin distingas nur la fokuso, kiun la parolanto volas doni per sia propra interpreto:
knabino donis pomon al knabo
O F K D
knabo ricevis pomon de knabino
D F K O
pomo pasis de knabino al knabo
K F O D
Tiuj tri eldiroj estas evidentaj sinonimaj frazoj, ĉar la pomo estas la kargo en la tri frazoj, la knabino estas la deiro de la pomo en la tri frazoj kaj la knabo estas la aliro de la pomo ankaŭ en la tri frazoj!
Fokuso de fakto estas komuna elekto de aganto: fotisto invitita al la eternigo de ceremonio de diplomado de supera kurso devas foti la akton de transdono de diplomo al la diplomato (mi ne kulpas pri ĉi tiu ambigua vorto de Esperanto!) per la mano de diplomanto. La fokuso de la foto povas esti la diplomo, la diplomato aŭ la diplomanto depende de la paganto: se la diplomato, li estas la fokuso (diplomato ricevas…); se la diplomanto, li estos la fokuso (diplomanto transdonas…); se ĵurnalo, eble la diplomo (diplomo pasas…). Ĉiuj estis fotoj de la sama fakto, sed kun apartaj detaloj, kiujn ankaŭ la lingvo permesas distingi!
La profunda diferenco inter la sintaksa analizo kaj la semantika kuŝas en tio, ke sintaksa strukturo jen havas, jen ne havas diversajn komplementojn: la verbo murdi postulas subjekton kaj rektan objekton, sed la verbo morti nur subjekton, kaj evidente ne posedas rektan objekton. La ŝajna escepto de la pleonasma rekta objekto estas luksaĵo: la frazo morti gloran morton havas falsan rektan objekton, kiu estas nur instrumenta komplemento de la frazo morti per glora morto. Tute kontraŭe, el semantika vidpunkto, ĉiu eldiro havas ĉiujn instancojn, kun la solaj esceptoj de la intenca forlaso de necesaj elementoj pro evidenteco kaj senintereseco, kiuj ilin permesas forligi. Tio estas facile komprenata, se ni konstatas, ke la fakto povas akumuli kelkajn instancojn:
knabo kisas knabinon
O F(K) D
La fakto akumulas la kargon kaj tio implicas, ke la kiso iras de knabo al knabino, ĉar kisi egalas al irigi (F) kison (K).
leono mortas
K F(OD)
Nun la fakto akumulas la originon kaj la destinon, ĉar morti estas iri (F) el la vivo (O) en la morton (D).
La instancoj havas facilan difinon:
teni aŭton en garaĝo
F K I
lavi aŭton en garaĝo
F K i
Ĉe la fakto teni, la garaĝo estas la loko de la aŭto, sed la garaĝo estas la loko de la lavado, ĉe la fakto lavi.
Cirkonstancoj permesas difini la signifon de aganto kaj de instrumento per helpo de la samaj fakteroj:
generalo irigis trupon el la sudo en
la nordon tra maro
o F K O D I
ŝipo irigis trupon el la sudo en la
nordon tra maro
i F K O D I
La generalo estas la origino de la irigo, ne de la trupo: li estas aganto. La ŝipo estas la irvojo de la irigo, ĉar ĝi akompanas la irigon de la komenco (origino) al la fino (destino): ĝi estas instrumento.
Tiuj ideoj pri la analizo de la signifo estas oportuna gvidilo de leksikografo, ĉar precipe la verboj estas malfacile difineblaj. Nur post la konstato, ke certaj verboj produktas sinonimajn frazojn, la leksikologo povos difini ilin en tia maniero, ke iliaj rilatoj enhavu la faktorojn de la sinonimigo de la respektivaj frazoj.
Efektive, nur tia teorio portis min al la tre mallongaj difinoj de du verboj: