Akcento en kunmetitaj vortoj

Eseo de Ryszard Rokicki

1. Fono: profesoro Szerdahelyi kaj la “Tria Fundamento”

— La unuan periodon, ĝis la 1920aj jaroj, karakterizas ĉefe la konserva funkcio de la Zamenhofa Fundamento (FdE). La ribelemuloj aŭ forlasis la lingvan komunumon aŭ akceptis la Bulonjan Deklaracion. Lingva primitivismo, diletantismo kaj — sur certaj teritorioj — profetismo kaj sekteco karakterizas tiun periodon.

— Kvalita ŝanĝo okazis en la dua periodo pro la ekfunkciado de la Budapeŝta Skolo. Kreiĝas nova literatura lingvo markita per novstila uzado de la ĝis tiam ekzistantaj rimedoj. La unua Fundamento ne plu sufiĉas. Aperas la dua konsistanta el la signifaj verkoj: Plena Vortaro, Plena Gramatiko, Parnasa Gvidlibro, kaj la ligilo, mezurilo kaj informilo de la tiama Esperanto-kultura movado — Literatura Mondo.

— La tria periodo ligiĝas al formiĝo de aplika lingvistiko en la 1960aj jaroj, kio pozitive influis la formiĝon de la scienca esperantologio. La granda manko de tiu ĉi periodo estas, ke ne formiĝis la Tria Fundamento, kaj do la tasko de la esperantologoj estas ĝuste kreo de tiu tria Fundamento, kiu adekvatus al la hodiaŭa lingva kaj lingvouza statoj. La Esperantaj PIV kaj PAG estas nur daŭrigo de la antaŭaj verkoj, kaj ili retrorigarde reprezentas la pasintan staton.

Bedaŭrinde la prijuĝo de Szerdahelyi ankoraŭ restas prava, eĉ pli: en kelkaj kazoj, ekzemple, la akcento de la kunmetitaj vortoj, la esperantologio ne nur ne evoluis, sed faris paŝon malantaŭen. Tiun temon mi volas prezenti kaj diskutigi.

2. Motivoj

3. La fenomeno akcento (ĝenerale)

Akcentohavaj silaboj povas esti lokitaj diversmaniere.

• En lingvoj kun konstanta akcento-loko la situo de la akcenta silabo dependas nur de la loko, kiun ĝi okupas en la prononcata vorto, ekzemple, la antaŭlasta, kiel en la pola aŭ Esperanto;
• En lingvoj kun loza akcento-loko la situo de la akcenta silabo dependas ne de la fonetika aspekto de la vorto, sed de ĝia morfologia strukturo. Tipan ekzemplon prezentas la rusa: “rUki” (manoj) kaj “rukI” (de [la] mano) aŭ la angla “Import” (importi) kaj “impOrt” (importo);
• En lingvoj kun libera akcento-loko la situo de la akcenta silabo estas ajna enkadre de la prononcata vorto, pri tio decidas nur la parolanto. Ĝin oni trovas i.a. en la lingvo zirana (зырянский), parolata en la nordo de la Eŭropa Ruslando.

Depende de la maniero kiel lokiĝas la akcentoporta silabo en la strukturo de la vorto, la aŭskultanto estas atentigata pri la minimuma nombro de akcentaj (nocisignaj) vortoj en la frazo. Kaze de la konstanta aper-loko, la parolanto ricevas aldone informon, kie komenciĝas aŭ finiĝas tiuj vortoj.

4. Akcento en la kunmetitaj vortoj

FdE, PAG kaj PMEG komentarias la prononcmanieron diversmaniere.

4.1.Akcento laŭ la Fundamento de Esperanto

— kiom da vortoj (nocisignoj) troviĝas en la parola teksto;

— kie finiĝas unu vorto kaj komenciĝas la sekva; tio estas tre helpa por lingve nespertaj esperantistoj. Zamenhof ne reguligis aparte la akcentadon en kunmetitaj vortoj — evidente li opiniis la 10an regulon sufiĉa.

4.2. Akcento laŭ la Plena Analiza Gramatiko

1. Du akcentoj ne povas sekvi senpere unu la alian.

2. En kunmetitaj vortoj la akcento de flankelemento malaperas kaj transdoniĝas al la antaŭa silabo, se tia ekzistas. Ĝia loko ofte estas markita:

— per pli longa prononco de la vokalo (se la vortkunmeto ne estas sufiĉe ofta — por faciligi la komprenon),

aŭ

— per mallonga, se la vortkunmeto estas relative ofta.

3. Ekzistas variantoj, kie la akcento havas la formon de plilonga vokalprononco.

4.3. Akcento laŭ la Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko

1. Kromakcentoj povas aperi en longaj vortoj, precipe en kunmetitaj vortoj.

2. Kromakcentoj estas ĉiam libervolaj. Oni povas prononci akcentante ajnan silabon de la difinanta vortelemento (aŭ entute ĝin ne akcenti): matenmAnĝo, matEnmAnĝo aŭ mAtenmAnĝo.

3. Se oni sentas la vorton kiel unu tuton, oni elparolas ĝin sen kroma akcento aŭ transŝovas la akcentolokon unu silabon antaŭen, ekzemple: matenmAnĝo aŭ mAtenmAnĝo,

4. Se oni volas distingi la partojn de la kunmetaĵo, oni tiam kvazaŭ elparolas la vorton matEno, kiu havas akcenton sur E: matEnmAnĝo.

5. Alia rimedo por distingi la partojn de kunmetita vorto estas enmeti mallongegajn paŭzetojn inter la partojn, ekzemple: konk|ludo (kunmetita) kontrastas al konklUdo (nekunmetita).

5. La solvo: klereco + simpleco = facileco

La 10a regulo (“la akcento estas ĉiam sur la antaŭlasta silabo”) plene sufiĉas por priskribi la akcenton ne nur sur la sintaksa nivelo (en la vortoj aperantaj en la frazoj) kaj la morfologia nivelo (en vortoj elradikaj aŭ derivitaj), sed ankaŭ la akcentadon sur la transira nivelo, kia estas la morfologia vortkunmeto. Strange, ke la aŭtoroj de PAG kaj PMEG decidis plibonigi la Zamenhofan sistemon aldonante siajn dubindajn regulojn. Retorika demando: Kial oni daŭre deziras ŝanĝi la Zamenhofan gramatikon anstataŭ lerni kaj apliki ĝin?

Ioma, eĉ amatora scio pri la esenco de la akcenta fenomeno ĝenerale kaj la t.n. sobra rezonado sufiĉas por solvi la problemon (eĉ ne starigante ĝin). Se iu tamen nepre volas plibonigi la Zamenhofan lingvo-priskribon, mi sugestas ŝanĝi nur la vortumon de la 10a regulo, sed nepre konservi ties spiriton, ekzemple: “la akcento aperas sur la lasta silabo de la radiko (respektive: radikalo)”. Jen, kiel simple kaj adekvate:

Tavoloj de la eldiro		Formoj depende de la eldirtavoloj
Enfraza apero	laborAĵo por diplOmo	komitAto kunsIdas	ĉEno estas el Oro
Sintaksa kunmeto	diplOma laborAĵo	komitAta kunsIdo	Ora ĉEno
Vortkunmetaĵo	diplOmo-laborAĵo	komitAto-kunsIdo	Oro-ĉEno
Morfologia kunmeto	diplOmlaboraAĵo	komitAtkunsIdo	OrĉEno

Estas la parolanto, kiu decidas, ĉu akcenti la silabon aŭ ne, sed tiu ne decidas, kiun silabon akcenti — li/ŝi simple obeas la 10an regulon, krom se nepre deziras enkonduki la sian (kaj havas por tio nerefuteblan motivon). Tion oni tamen ne faru en gramatikaj manlibroj.

6. Konklude

— kiel lingvistoj, oni devas priskribi kaj instrui la lingvon tia, kia ĝi estas, eĉ se la lingvaĵo enhavas formojn dubajn.

— kiel heredintoj de la Bulonja Deklaracio, oni devas rekomendi la ĝustan Fundamentan lingvouzon.

Roli kiel lingvisto — des pli, se oni ne estas tia — ne estas facile. Supozeble la aŭtoroj de la priakcentaj artikoloj en PAG kaj PMEG trovis la demandon pri la akcento en kunmetitaj vortoj nesolvebla per la Plena gramatiko de Esperanto en la Zamenhofa Fundamento, kaj, serĉante respondon, ili eble apogis sin sur siaj propraj lingvosento kaj komunikaj spertoj. Tioj tamen nek kovras, nek reprezentas la tutan lingvokomunumon, sekve donas al ili neniun rajton deklari la aliajn regulojn ol tiujn de Zamenhof.

Roli kiel heredinto de la Bulonja Deklaracio — des pli, se oni ne sentas sin tia — ankaŭ ne estas facile. Oni devas “deĉifri” el la Fundamento ankaŭ tion, kio en ĝi estas prezentita latente. Ĝuste tio estas tre malfacila tasko, ĉar oni devas havi lingvan senton analogan al tiu de Zamenhof. Tio okazis al Grabowski kaj Kabe, por nomi liatempajn samlandanojn. Sed, ĉu same al la aŭtoroj de PAG kaj PMEG?

Trovi la solvon signifas trovi la ĝustan ekvilibron inter ambaŭ: tio estas unu el defioj antaŭ kiuj staras la instruistoj de Esperanto. Helpe povas servi la fakto, ke en Esperanto funkcias ne nur la kutimaj lingvaj dikotomioj kiel:

En nia lingva komunumo estas pli multaj progresantoj (lingve nespertaj parolantoj) ol spertuloj, uzantaj la lingvon same ofte, kiel en etnolingvaj komunumoj. Tiu fakto havas ankaŭ gravan metodologian pezon, se ni volos lingvistike fronti Esperanton kaj priskribi ĝin. Fuĝi de la problemo kaj priskribi nur sian propran lingvaĵon laŭ sia propra lingvosento estas ia solvo (aplikata foje eĉ fare de profesiaj lingvistoj), sed solvo truka kaj riska, se temas pri lingvo planita, kia Esperanto.

Rimarkinde estas, ke lingve spertaj esperantistoj perceptas multajn kunmetitajn vortojn kiel unu nocisignon nekunmetitan kaj prononcas la vorton sen kroma akcento, ekzemple: matenmAnĝo. La kroma akcento aperas nur, kiam oni havas utilon de ĝi. Ekzemple, en interparolo kun komencantaj esperantistoj. Du-akcenta prononco de la vortoj “matenmanĝo” aŭ “vespermanĝo” faciligas komprenon al la komencantoj, ĉar tio informas ilin, ke la formoj konsistas el po du radikoj kaj sekve reprezentas nocion perceptatan de la parolanto duelementa. Apliki la du-akcentan prononcon inter spertaj parolantoj, ne plu bezonantaj redundajn informojn, povas sentiĝi balasta.

En ĵargonaj, etnolingvecaj aŭ simple neglektaj aŭ eraraj prononcoj oni supozeble povas renkontiĝi kun transŝovo de la akcento aŭ plilongigo de la prononcdaŭro (kiel priskribite en PAG) aŭ eble eĉ kun ŝanĝo de la kutima akcento-formo al paŭzeto (kiel tion notis PMEG) k.s. Tioj tamen estas prononcoj karakterizaj por difinitaj parolantaroj kaj uzataj ene de la koncerna prononcgrupo. Ekster tiuj ili ne estas rekomendindaj. Tiuj prononcmanieroj ne faciligas la komprenon al malspertaj lingvouzantoj kaj en ekstremaj kazoj povas kaŭzi eĉ mis- aŭ malkomprenon. Sekve, mi proponas trakti plurajn, foje nebulajn ĉi-koncernajn regulojn en PAG kaj PMEG nur kiel penon priskribi (nian/sian) propran eraremon, neglektemon, aŭ teniĝon al la gepatrolingvaj kutimoj karakterizajn por difinitaj grupoj da lingvo(mis)uzantoj.

La 10a Zamenhofa regulo estas nur unu — klara, simpla kaj tuteca. Kial ne sekvi ĝin? Kiucele pli malfaciligi la jam malfacilan lingvon Esperanto?

Sugestoj al la PAG/PMEG-posteulo(j):

— plenan priskribon de la fundamenta Esperanto (la norma Esperanto);

— plenan priskribon de la uzado en plej diversaj komuniktavoloj (la vivanta Esperanto)

— komentariojn pri la duboj aŭ diferencoj inter la “vivanta” kaj “norma” Esperanto (se tiaj ekzistas) kaj objektivajn klarigojn kaj pritaksojn el la vidpunkto de ilia kongruo kun la Fundamento kaj ilia komunika valoro, tiel ke la komencintoj mem povu konscie decidi, kiun formon elekti por sia progresanteco. Nepre oni evitu formuli en dubaj kazoj deklarojn kaj regulojn elkatedre, ĉar ankaŭ gramatikisto rajtas ne scii precizan respondon, tamen lia tasko estas almenaŭ serĉi kaj esplori, se ne trovi ĝin.

La Ondo de Esperanto. 2010. №? (1)