Iam en miaj studentaj jaroj mi legis la rememorojn de generalo de Gaulle [degol'], kaj unu ties frazo sur la unua paĝo min ridetigis. Ĝi priskribis Francion kiel landon kies sorto estas “perfektaj sukcesoj kaj rigoraj malfeliĉoj”.
Mi neniom obĵetas pri la “perfektaj sukcesoj”, sed mi ankaŭ opinias ke malmultajn landojn sur la terglobo la historio traktis tiom milde kiel Francion. Ajna lando orienteŭropa, sen paroli pri la landoj aziaj, havis senkompare pli tragikan historion.
Tamen mi komprenas la senton de la generalo, samkiel la senton de la aŭtoroj de multaj landokonigaj broŝuroj, kiuj aspektas kiel katalogo de iamaj ofendoj suferitaj, kaj de la gloragoj memorindaj. Ĉiu el ni jam legis aŭ aŭdis nemalmulte da tioj.
Nu, kompare kun la averaĝa nivelo, la recenzata libreto estas modesta; la ofendoj kaj la gloragoj ja enestas, sed iom malpli multaj ol mi atendis. Kaj — ho surprizo! — en la libro mi ne renkontis la kliŝan rekantaĵon ke la koncerna lando estas “la ponto inter Okcidento kaj Oriento”.
Fakte, ĝuste tiu malpretendemo estas iom surpriza: mi atendus pli vastan bildon de la orienteŭropa historio, kies grava parto iam estis la Litova Regno (Litvo), lando vere tre granda (precipe laŭ la modesta skalo eŭropa). Sed tian larĝan perspektivon en la libro mi ne trovis; kaj eĉ ŝajnas al mi, ke ĝi ne konvenus al la koncepto de la libro, kiun interesas precipe la litovoj — dum en la Litova Regno ilia rolo estis, iel paradokse, marĝena.
Nu, se mi pravas, kaj la aŭtoro celis konigi al ni siajn samlandanojn, li ne tute sukcesis: mi eksciis nenion novan (kvankam kiel sovetiano mi ja kompreneble jam antaŭe sciis pli multe pri Litovio ol ekz-e averaĝa eŭropano aŭ afrikano), kaj mi konas multajn menciindaĵojn, kiuj en la libro malestas.
Ne estas surprizo ke malestas mencio pri Felikso Dzierżyński, kiu naskiĝis en la Vilna gubernio, tie aliĝis al la loka partio socialdemokrata, poste iniciatis ties union kun la responda partio pola, poste kreis la Sovetian sekretan policon, kiu lasta ja estas atentita en la libro. Sed ial mankas ankaŭ nomoj de pure litovaj kaj tute pozitivaj figuroj, kiel la pentristo kaj komponisto M. Čiurlionis, sen paroli pri la personoj de la Sovetia periodo, kiel E. Mieželaitis (kiu povis esti interesa al la esperantistoj jam tial, ke ekzistas kolekto da liaj versoj esperantigitaj; estas menciitaj nur J. Marcinkevičius kaj J. Avyžus — sed ĉu al la publiko esperantista tiuj nomoj ion diras? Se ankaŭ iliaj verkoj estas esperantigitaj, tio meritus mencion).
Ĝenerale,
estas interese kompari, kion la aŭtoro mencias, kaj pri kio li silentas.
Komence aperas sufiĉe kompleta rakonto pri la baltaj etnoj — kaj litoviaj, kaj parencaj, de la prusoj ĝis la apudmoskvaj galindoj (голядь). Estas ankaŭ parolo pri la arkaikaj trajtoj de la litova lingvo kaj ĝia simileco al Sanskrito.
Tio ĉi estas normala, sed atentindas malesto de mencioj pri la slavoj, kaj pri la “balta-slava lingvogrupo”; finfine, malgraŭ sia mirinda simileco al Sanskrito la litova lingvo ne estas lingvo hinda-irana. Oni povas malakcepti la koncepton pri la balta-slava pralingvo aŭ parenceco, sed ĝi ja estas menciinda, eĉ se nur por ĝin kontesti.
Ŝajnas ke la aŭtoro volas eviti ĉian eventualan asociaĵon kun la slava mondo — kaj en la antaŭparolo li eĉ mencias kiel speciale sentaktan la demandon: “Ĉu litovoj estas slavoj?” La litovoj, kompreneble, ne estas slavoj, sed ili ja longe vivis kun bjelarusoj, poloj kaj rusoj — kaj tiu kunvivado estis por mi la ĉefa motivo interesiĝi pri Litovio. Por mi, sed ne por la aŭtoro.
La eksteraj rilatoj precipe estas prezentitaj el la “okcidenta” vidpunkto — t.e. tiuj kaj tiom, kiuj kaj kiom koncernis la rilatojn kun la okcidentaj najbaroj (la poloj, la ordeno). Restas enigmo, kial la Gediminidoj tiom facile anstataŭis la Rurikidojn en la okcidenta parto de la Kieva Regno (ankaŭ mi ne scias la respondon, sed mi almenaŭ vidas en tio esplorindan problemon). Ĝenerale, la rilatoj kun la poloj ricevas konsiderindan atenton, la rilatoj kun la bjelarusoj estas apenaŭ tuŝitaj.
Parolante pri la plorinda situacio de la servutuloj en la cara Ruslando, la aŭtoro preterlasas la okazon mencii ke ĝuste ĉi-koncernan iniciaton de la bienuloj el la litovaj gubernioj (en la jaro 1857a) imperiestro Aleksandro la Dua uzis kiel pretekston por liberigi la servutulojn (sentere).
La aŭtoro ne mencias la terminon Litvo, kiun PIV uzas por nomi tiun pluretnan komunumon, kaj kies tradicio en Esperanto venas de Grabowski:
Litvo! Patrujo mia! simila al sano:Ankaŭ ĉi tie, oni rajtas akcepti aŭ kontesti la utilon aŭ neceson de la termino Litvo, tamen ĉiel ajn ĝi estas menciinda en tiutema verko esperanta.
Vian grandan valoron ekkonas litvano,
Vin perdinte. Belecon vian mi admiras,
Vidas ĝin kaj priskribas, ĉar mi
hejmsopiras.
Esperanto entute estas menciita solfoje, kaj ne tiom pro si mem, kiom okaze de persekutoj fare de NKVD. Pri la antaŭmilita (ĝis 1933) Litovia Esperanto-movado oni povas lerni pli multe el la “Enciklopedio de Esperanto”, kiu cetere rakontas pri la gazeto “Litova stelo” tiuepoka (la aŭtoro de la recenzata libro estas redaktoro de la nuna “Litova stelo”, sed ial ne juĝis interesa mencii tiujn faktojn).
La aŭtoro tre ŝpareme uzas la difinan artikolon — nur en tiuj lokoj, kie ĝi estas gramatike neprigita, kaj sekve logike redunda. Kiel ruslingvano, mi ne havis eĉ malplejan problemon pro malesto de tiu onidire necesa lingvoelemento.
Por moderna lingvo tiuj arkaikaĵoj malmulte gravas, sed verkante pri historio oni ja devas uzi iujn ŝtatnomojn; kaj stranga por mi estas la Litova Granda Duklando (ekz-e, pĝ. 31). Iom nekutima ordo de la adjektivoj, sed ne pri tio nun temas: nun min interesas la titolo de la reganto, el kiu la ŝtatnomo estas farita.
La recenzata libro uzas la vorton duko por traduki la titolon de siaj regantoj — kaj egale tiujn de la najbaroj, princoj de la Moskva Regno kaj Pollando. Kiom mi scias, en la lingvoj pola kaj litova ne estas kutimo distingi la titolojn princo kaj duko: por ambaŭ estas uzata książę (pole) resp. kunigaikštis (litove).
Tradukante en Esperanton, ankaŭ la rusaj esperantistoj komence stumblas ĉe la vorto князь, kaj iom hezite akceptas traduki ĝin per princo. Mi opinias ĝin la malplej maltaŭga traduko, ĉar ĝia signifokampo estas tre proksima al tiu de князь — ekde la senco “monarko” ĝis la senco “altranga nobelo”. Etimologie князь parencas al la germana König (tio plej evidentas en la ina formo княгиня [kňagiňa] — kp Königin); en la skandinavaj sagaoj la titolo de la princoj de la Kieva Regno estas konungr; en la grekaj tekstoj al ĝi respondas ἄρχων, ἡγεμών, βασιλεύς. Laŭ tiu etimologio, la plej trafa traduko por князь estus reĝo — sed poste la titolo konsiderinde malplivaloriĝis, ĉar en la Kieva Regno la tuta klano de la Rurikidoj estis kvazaŭ kolektiva reĝo (la tronon heredis ne la plej aĝa filo, kiel en la Okcidento, sed la senioro de la klano).
Kial mi parolas pri la Kieva Regno en recenzo pri libro temanta pri Litovio? Ĉar la nocio, kaj sekve la problemo, estas komunaj al la lingvoj kaj historioj rusa, litova kaj pola; ĉar la okcidenta parto de la Kieva Regno iĝis parto de la Litova Regno, kaj sendube influis ties historion.
Rilate al la pola la problemo eble estas eĉ pli akra: ankaŭ la poloj, kiom mi vidis, tradukas sian książę per princo; kaj konsidere ke la litova nobelaro tre baldaŭ tute poliĝis, aperas tiu malkoheraĵo, ke iu kunigaikštis Radvila estus, laŭ litova fonto, duko Radvila, dum en traduko el la pola li estus princo Radziwiłł(kaj simile en la rusa aŭ franca).
Ankaŭ el aliaj slavaj lingvoj oni kutime tradukas per princo; ekz-e “princo Kocel'” (“Slovaka antologio”, pĝ. 27).
Mi jam diris, ke la plumpa hierarkio de la okcidenteŭropa feŭdismo estas malkonvena por la historio de la Eŭropo Orienta; mi aldonu ke eĉ en la kadro okcidenteŭropa la rilato inter princoj kaj dukoj estas malklara (laŭ PV princo estas pli alta rango ol duko; laŭ iuj aliaj tradicioj estas inverse). Laŭ la tradicio germana Litvo estis princujo (Großfürstentum); laŭ la angloj kaj francoj, ĝi estis dukujo (grand duchy).
Mi ne havas necesajn fontojn pri la historio litova, tamen pri la rusaj princoj la tradicio latina estas tre hezita:
La polo Mattheus Mechovita en sia Tractatus de duabus Sarmatiis parolas pri “Kazimiri, Magni ducis Lithuaniae”; pri “duci Moskoviae” — sed ankaŭ “alios Susdalorum principes”, kaj ankoraŭ pli amuze, prezentinte la ĉefprincon Ivano: “Unde Iwan, quod sonat Ioannes, princeps Moskorum”, li poste referencas lin per “Iwan, dŭ Moskorum praefatus”.
Aliflanke, la aŭstro Sigismondo Herberstein en siaj famaj Rerum Moscoviticarum commentarii klare preferas la titolon princo: “Lecho Polonorum principe”, “in principatu Plescoviensi”, “Moscoviae princeps”.
Do, la okcidenta tradicio rilate la koncernan titolon orienteŭropan estas hezita kaj konfuza.
Fakte, mi jam divenas, kiel estiĝis ĉi tiu dukkaĉo.
Oriente la epiteto granda en la titolo великий князь (ĉefprinco, la granda princo) estis uzata pli-malpli rektasence, simile al la granda reĝo. Alie estis en la Okcidento.
Laŭ sia koncepto, ideale, princo estis superulo, kaj duko, subulo. Sed la vivo ofte rompas la intencitajn skemojn, kaj en la realo aperis tute sendependaj dukoj. Por distingi ilin disde la proprasencaj dukoj la okcidentanoj ekuzis (misuzis) la vorton granda: fakte granda duko signifis suverena duko. La princoj insisti pri tio ne bezonis, kaj la titolo granda princo en la Okcidento ne aperis.
Nu, la aŭtoroj angla-latinidaj, skribante pri moŝtuloj de la Orienta Eŭropo, konservis la titolon princo al la princoj ordinaraj (kiel princo Radziwiłł), sed parolante pri la “grandaj reĝoj” ili renkontis problemon: ili ne trovis pretan kliŝon en sia Latino. Do, ĉar ili pensis ne per konceptoj sed per vortoj, kaj ĉar fari ion similan al la germana Großfürst ili malkapablis, ili ekuzis la bone konatan kombinon granda duko. Koncepte maltrafe, sed lingve glate.
Kaj je la sekva paŝo la litovoj, vidante ke la granda kunigaikštis estas “granda duko”, naive konkludis ke la ordinara kunigaikštis estas duko.
Mi diris, ke en la Orienta Eŭropo la kontrastigo duko/princo ne ekzistas; tio fakte ne tute ĝustas. La lingvoj slavaj ja havas vortojn strukture identajn al la germanaj Her|zog, Herzogtum — voje|vodo, vojevodujo; tamen tiuj lastaj konservas sian administran sencon.
Krom ĉio dirita, ĉi tie gravas alia konsidero:
El mia Siberia malproksimo iom surprizis min la titolo de “prusa imperiestro (tiele!) Friedrich la Dua” (pĝ. 71).
La libreto finiĝas per amuza alineo:
Kiam tio (aliĝo al NATO kaj EU) iĝos realaĵo, Litovio estos Eŭropa lando. Fakte laŭ geografia vidpunkto ĝi ĉiam estis tia, eĉ geografia centro de Eŭropo troviĝas en Litovio, norde de Vilno.Ĉu mi menciu, ke en Novosibirsko kie mi loĝas jam antaŭ la Revolucio estis konstruita kapelo por marki la mascentron de Eŭrazio, kaj ke en la Krasnojarska regiono oni simile montras la centron de Ruslando?
2. Ho ne, mirakloj tamen ne eblas. Jam fininte la recenzon, mi ĵetis rigardon sur la dorsan klapon de la jaketo … kaj legis tie: “Litovio, situanta en danĝera vojkruciĝo inter Okcidento kaj Oriento”. Jen freŝa turno de la rekantaĵo.
3. Mickiewicz A. Sinjoro Tadeo / Tradukis A. Grabowski. Libro 1a, v. 1–4.
4. Samkie [3], libro 2a, v. 823–824.
Sergio Pokrovskij (Ruslando)
La Ondo de Esperanto. 2003. №11 (109)