Ŝi tion faris!

Sub la signo de Liro kaj Verda Stelo: Memorlibro pri aktoro Nikolaj Rytjkov: En la rusa kaj Esperanto / Kompilis Meri Abolskaja. — Sankt-Peterburg: S'PRINT, 1999. — 60 paĝoj.

Nemulton rakontas NR pri sia esperantistiĝo, kiam li estis nur 12-jara, pri komenco de la aktora vivo, edziĝo al la ĉarma aktorino Zinaida Naryŝkina, kiu sian tutan vivon malamis Esperanton, kiu por ŝia edzo estis “kvazaŭ alvokiĝo, ia misio”.

Post la Esperanta tagiĝo de 1920-30, venis kruda krepusko de 1937, komenciĝis arestoj. NR reagis: “Estis arestita Sneĵko el Minsk... ho, eble li faris iun mispaŝon... Jen, oni arestis Drezen, li ne estis ruso, li parolis kun iu fremdlanda akcento. Oni arestis Muravkin — li ĵus revenis el Germanio kaj li portis luksan kompleton”. Tipa vidpunkto de proleto kaj patrioto: la soveta ŝtato ĉiam pravas. Duboj aperis ĉe li ununokte de 1938, kiam post traserĉo en lia apartamento, oni venigis lin al Lubjanka, kruele batis lin kaj prezentis la akuzon, ke li “estas aktiva membro de la internacia spiona organizaĵo, kiu sin kaŝis sur la teritorio de USSR sub la nomo de SEU”. Kaj tio pri oficiale registrita SEU!

La juĝverdikta akuzo estis pli specifa: “Laŭ la decido de la speciala komisiono ĉe NKVD USSR de 2.07.38 pro kontraŭrevolucia agado (partopreno en faŝista spiona organizaĵo de esperantistoj)”. Do NR estis kondamnita por 8 jaroj en koncentrejo nur pro la esperantisteco.

Tiel, rememoras NR, “komenciĝis mia Golgoto”: ŝipveturo al Magadan (pri kio legu ĉe Eŭgenia Ginzburg en “Krutoj marŝrut”), koncentrejo, ekzilo en Norilsk, kie senlabora NR devis mem havigi al si manĝon, dua aresto kaj ekzilo en 1949.

Ĉiam li volis manĝi kaj dormi (eĉ dum dormo kaj manĝo). Tamen en 1943 venis faciligo — laboro en prizona teatro.

NR rememoras: “En Novembro de 1955 estis absolvita ankaŭ mi. Oni diris: Vi estas senkulpa”.

Li revenis en Moskvon, ekloĝis en sia loĝejo, ekdeĵoris ĉe la sama teatro. Tamen lia edzino fariĝis eĉ pli fremda ol antaŭe: ŝi ne povis pardoni lian esperantistecon kaj tion, ke li ankoraŭ E-aktivas. Ŝi ne povis kompreni, ke li neniam ĉesis: eĉ en gulago li instruis Esperanton, kaj trovinte en Norilsk Fundamentan Krestomation li serĉis en ĝi rusismojn.

Post nelonga Festivala (1957) degelo NR komprenis, ke la rilato al Esperanto kaj al li persone ŝanĝiĝis nemulte, sed li ankoraŭ restis naiva, skribis defian leteron al Suslov, sed estis akceptita en CK de duaranga oficisto, kaj plu revis: “Se mi povus almenaŭ kvaronhoron paroli kun iu sekretario de CK!”

Tamen poste li sobriĝas — kiam oni malpermesis al profesoro E.Bokarev kaj verkisto I.Sergejev partopreni UKon eĉ en la “frata”, pli ĝuste kolonia, Pollando. Venis 1963, la 48a UK en Bulgario kaj 25 Sovetianoj, inter ili NR, venis al Sofio. “Dudek kvin personoj, kiel la brigado en Kolyma”,— ironias NR: li scias la postkulisan historion: pro kio oni rajtigis ilin veturi. Surbende li diras, ke oni ordonis al li spioni pri sovetiaj kongresanoj kaj iliaj gastoj. Li rifuzis. Antaŭ la sekva UK oni invitis lin al KŜS kaj ordonis, ke li spionu, se li deziras partopreni. “Kion vi deziras? Ke mi devu esti denuncisto?.. Certe vi havas mian dosieron... Vi scias, ke siatempe mi neniun denuncis, eĉ estante torturata”.

La aviadilo kun sovetiaj kongresanoj al la 49a UK forflugis en Nederlandon sen li. Tamen li insistas pri vizo por aliaj E-kongresoj. Respondo: “Spionu!” Li malkonsentas. “Tiam oni enkarcerigis min kaj torturigis min per drogoj... kaj mi fariĝis malforta kaj malsana”.

Fakte KŜS ne tuj mortigis lin; NR havis konstantan stomakdoloron kaj poste mortis pro kancero en la stomako.

Abolskaja skribas: “Mi ne trovis la konfirmon pri tio...” Strange, ne estis dokumentita, do — ne okazis; al NR ŝi ne kredas. Diference de Abolskaja, prezidanto de Aŭstrio (kaj esperantisto) F.Jonas kredis, kaj helpis al li ellandiĝi por E-konferenco en Vieno. (Mem NR atribuis tion al sia mensoga konsento spioni. Tamen — KŜS al li delonge ne fidis.)

Do, li fuĝas tuj post la E-konferenco en Vieno. Granda frapo trafis E-movadon en USSR... Tamen li fariĝis libera. Ĉu tuj?

“Mi petis pri politika azilo... La libera mondo plej unue invitis min en — prizonon. Nu, rolo estas al mi ja kona-a-ata!” (La neŭtrala Aŭstrio azilon ne rajtis doni).

Tamen tiu mondo estas vere libera, kaj por NR komenciĝas verda stafeto. Li loĝas en Francio, deĵoras ĉe CO de UEA, rolas Lenin dum filmado en Germanio, finfine, helpe de amikoj, instaliĝas kiel anoncisto kaj lingva redaktoro ĉe la Rusa sekcio de BBC. Sian simpation, kaj eĉ amon donacas al li belaj virinoj — konata aktorino H.Knef, verkistinoj M.Boulton kaj E.Urbanova (dum MB neas proksiman rilaton — “li deziris rilati kun mi malpli platone, sed akceptis mian limigon”, EU priskribas la seksan aferon kun NR). Fin-fine li edziĝis al juna kaj ĉarma Maŝa (Maŝa Rytjkov-Ellis). Nelonge ili kunis — en 1973 li mortis. Restis memoro, kiu materialiĝis en “Sur la signo de Liro kaj Verda Stelo”. Kaj kunvenis amikoj de NR por rememorigi forpasinton, preskaŭ vivigi lin en la Berlina UK!

Meri Abolskaja, modesta eksinstruistino el Leningrado, esperantistino de 1956 jaro, leterumis al ĉiuj, kiuj konis NR, petis ilin skribi rememorojn, kolektis ilin sub la verda kovrilo de la libro pri li. Ŝi invitis la amikojn veni al Berlino kaj venis mem.

Heroa ago. Mi scias, kiel malfacile estas por ruslandanoj akiri la germanan vizon, pagi ĉiujn elspezojn por UK en multekosta Berlino. Ŝi tion faris! Gratulon kaj dankon al ŝi de ĉiuj amikoj de NR.

Aleksandro Ĥarjkovskij (Usono)

La Ondo de Esperanto. 1999. №11 (61)