Post la Angla-Esperanta-Hungara etvortaro pri Lernado kaj Laboro (2002), Ilona Koutny publikigis en 2003 samformatan volumeton Angla-Esperanta-Hungara etvortaro pri Lingvo kaj Komunikado.
La termino etvortaro estas iom netradicia pro la limigita produktiveco de et uzata prefikse (etburĝo, etindustrio), sed eble ĝi laŭmodiĝos, se, krom verkoj, kiujn oni povas nomi vortaretoj pro iliaj dimensioj, aperos kategorioj de “etvortaroj kaj egvortaroj”, difineblaj laŭ leksikografiaj kriterioj. Tamen, malgraŭ la fundamenteco de et, estas probable, ke la malpli klasika mini aspektus pli konforma al la nuna lingvouzo kun ties minibusoj, minigolfoj kaj minijupoj.
Tiu ĉi nova verketo, trilingva kaj 122-paĝa prezentas du partojn, ligitajn laŭ la aŭtorino, sed klare diferencajn.
La parto “Komunikado” celas la akiron de frazeologiaĵoj por la diversaj cirkonstancoj aŭ fazoj de interhomaj dialogoj (salutoj kaj ĝentilecaj alparoloj, esprimo de sentoj, diversaj aspektoj de diskutado…). Ilona Koutny rimarkigas en la antaŭparolo, ke malmultaj tiaj frazeologiaĵoj fiksiĝis en esperanto. Estas tamen rimarkinde, ke post pli-ol-jarcenta uzado de nia lingvo okazis ia fiksiĝo kaj normiĝo por ofte uzataj esprimoj, kiuj tute normale aperas en la centra kolumno de la libro — la esperantlingva — kaj nur malofte aspektas tradukoj el la du aliaj lingvoj. Por pardonpeti, oni povas diri “Pardonon!” aŭ “Pardonu!” (la plej ofta estas probable la dua), dum en la angla lingvo aperas nur unu eblo — sed en la hungara tri. Similsencaj esprimoj, aperantaj tuj poste, montras, ke ĉiu el la lingvoj havas siajn proprajn rimedojn. La frazo kun varianto “Bonvolu transdoni/transdonu miajn salutojn al via edzino!” (pĝ. 71) montras, kiel la du lingvoj, kiuj ne uzas la ci-formon esprimas la diferencon “formale/neformale”, kiun la tria (la hungara) esprimas per la procedo ĝentileca formo/ci.
Tiu parto estas do tre utila materialo por pliriĉigi la komunikokapablon en la tri uzataj lingvoj. Tre malmultajn kritikindaĵojn mi trovis. “Fine, sed ne balaste” cedu lokon al la pli bona “laste, sed ne balaste” (pĝ. 82); “vaga ideo” estas pli ĝuste “svaga ideo” (pĝ. 87); anstataŭ “mi absorbas viajn vortojn” estu “mi sorbas…” (pĝ. 79); mi ne uzus “absolvi” por “liberigi de promeso” (pĝ. 101) kaj hezitus uzi “oferti” en signifo ne-komerca (pĝ. 110); anstataŭ “kiel vi kuraĝas tiel paroli kun mi?” mi probable dirus “kiel vi aŭdacas…?”; dubinda ŝajnas al mi la uzo de “peti” en situacioj (“ĉu vi petas glaciaĵon?”= “would you like…”), en kiuj pli verŝajne oni dirus “ĉu vi ŝatus…” (aŭ “akceptus” aŭ “deziras”), kaj same dubinda la rifuza respondo “ne, mi ne petas”, simila al la hungara “nem kérek” ; “fartu vin” (pĝ. 110) estas certe preseraro por “fartu vi”, kaj “ŝerĉas” estas evidente “ŝercas” (pĝ. 92).
La alia parto “Lingvoj kaj lingvistiko”, kiu okupas la unuan duonon de la libro, havas alian celon. Ĝi estas laŭdinda “unua paŝo” al lingvoscienca terminaro, kies mankon bedaŭras Ilona Koutny, kiel certe multaj esperantlingvaj lingvistoj. Ŝi jam montris sian zorgon pri tiu temo per sia kunlaboro en la fako “lingvoscienco” de la nova PIV. Ni ja scias, ke kompili tian terminaron estas malfacile, ĉar, pro la diverseco de la lingvistaj teorioj kaj skoloj — pli ol pro la diverseco de la lingvoj — ni ne disponas unuecan lingvosciencan priskribon. Eĉ se temas nur pri esperanto, ni baraktas en la terminologio de PAG, bazita sur la tradicia gramatiko kun ties malkoheraĵoj (kio estas “vorto”, kio “finaĵo”, kio “transitiveco”…?) kaj, malgraŭ amaso da lingvosciencaj artikoloj en kaj pri esperanto, la Lingvistikaj aspektoj de Esperanto de J. Wells restas de post 1978 kvazaŭ sola bazo por scienca analizo de nia lingvo. Tial la laboro de I. Koutny estas utilega por estonta pliprofundigo de tiu terminologia laboro.
Ĝi enhavas la tradiciajn ĉapitrojn de lingvopriskribo (ĝeneralaj nocioj, fonetiko, morfologio, sintakso, semantiko) kun ties subĉapitroj. Unuavice rimarkeble estas, ke la aŭtorino allasas ofte konkurencajn terminojn por la sama termino. Tio renkonteblas ankaŭ en nacilingvaj verkoj, sed pli klare montras, ke en esperanto tiu ĉi terminaro ne estas fiksita. Ĝenerale la elekteblo estas inter “internacia” termino kaj pli pure esperantaj ekvivalentoj. Tiel renkontiĝas i.a. la paroj aglutina/alglua, fleksia/fanda, tildo/ondostreko, diakrita signo/kromsigno, konotacio/kromsenco, substrato/subtavolo, proklitiko/proklizaĵo kaj, evidente, lingvistiko/lingvoscienco. Kvankam la pure esperantlingvaj terminoj estas ofte preferindaj — kial ne uzi, simile al la hungara, lipsono aŭ dentosono anstataŭ labialo resp. dentalo? —, estas dubinde, ĉu vortelemento aŭ vortero pli oportunas ol morfemo, unufoja vorto pli ol hapakso, aŭ ĉu la arkaikaj ununombro-multenombro povas vere konkurenci la paron singularo-pluralo, eĉ se B. Wennergren uzas ilin en sia MPEG. La subĉapitroj “frazaranĝo” kaj “pragmatiko” enhavas nociojn malofte pritraktatajn en esperantologio, sed pli kaj pli necesajn. Por la tre utila “performative” la aŭtorino proponas “perparolaĵo”, kiu estas akceptebla anstataŭ la nemenciita “performativo”.
Tiaj alternativoj starigas foje problemojn. Ekzemple ekvivalentigi hiperonimo/hiponimo kun superordita nocio/subordita nocio ŝajnas al mi neĝusta, ĉar hiperonimo estas “vorto” (ero de la lingva sistemo), ne “nocio” (eksterlingva realaĵo). Wells pli ĝuste proponis superordaĵo/subordaĵo. Plursenceco estas indikita kiel sinonimo de ambigueco, dum ĝi povus esti ekvivalento de polisemio. Plursenceco povus esti rezervita al vortoj — kies sencoj, eĉ se pluraj, estas difineblaj —, ambigueco al eldiroj — kiuj povas esti neklaraj aŭ erarigaj pro teorie du, praktike “pli ol unu”, eblaj interpretoj. La termino semantemo, donita de la aŭtorino kiel ekvivalento de signifero estas tiel diverse uzata laŭ la lingvistoj — adiciinte la difinojn de nur du lingvosciencaj vortaroj, franca kaj rusa, mi trovis por ĝi kvar diversajn sencojn —, ke estas preferinde ĝin ne uzi. Mi neniel enkondukus la terminon atributo. La anglalingvanoj tuj komprenos ĝin, la franclingvanoj miskomprenos, ke temas pri predikativo, sed al la esperantistoj sufiĉas epiteto.
Kelkaj terminoj starigas problemojn. Krei la terminon kolokaĵo (pĝ. 52) estas eble, se ie estas difinita la radiko kolok-, kiu ne troveblas. Por leksemo mi provis doni nur unu uzeblan difinon en la nova PIV, sed en la aliaj lingvoj la afero ne estas tiel simpla. Videblas la malavantaĝoj de la plurlingva prezento, kiu ebligas prisilenti la difinon. Banalaĵo estas eble ne sufiĉe konkreta por cliché, commonplace. Kliŝo pli taŭgus (cetere, ĝi aperas kiel unu el la tradukoj de közhely en la vortaro de Szerdahelyi-Koutny). Eble la vasta uzo de commonplace en la angla (“Air travel has now become commonplace”) instigis al la uzo de banalaĵo. Mi ne donus la terminon socilekto kiel sinonimon de ĵargono. Umlaŭto (fonetika fenomeno, ne nur en PIV, sed en alilingvaj lingvosciencaj vortaroj, inkluzive en la germana, el kiu devenas tiu termino) ne povas esti sinonimo de tremao, supersigno. La aŭtorino enkondukas la terminon rekcio, kiu ĝuas ian internaciecon, sed pri kies neceso oni povas dubi: ĉu regado, simile al la angla government aŭ la rusa управление, ne sufiĉus? Cetere, en la jam menciita hungara-esperanta vortaro, la verbo vonz ricevis la tradukon “(lingv.) regi” kun la ekzemplo: “la verbo havi regas la akuzativon”,
Al la lingvoscienca terminaro Ilona Koutny aldonis liston de ĉ. 250 lingvonomoj. Ĉar multaj el tiuj nomoj estas relative ofte uzataj, ili ne starigas gravajn problemojn. Tamen problemoj pri ilia elekto kaj klasado ne estas eviteblaj. La aŭtoro elektis duoblan klasigon: laŭ kontinentoj kaj laŭ lingvogrupoj, kio devigis ŝin loki la turkan kaj la maltan en du lokoj kaj aneksi al Eŭropo la okcident-siberiajn finno-ugrajn lingvojn.
Konstateblas, ke kelkokaze la kriterio estas politika. Tiel oni konstatas la mencion de tri “lingvoj” (bosnia, kroata, serba) tie, kie por ĉiuj lingvistoj ekzistas nur unu lingva sistemo, kies nomo — la kroatserba — estas eble maloportuna — simila problemo estas pli facile solvebla por la hindustana —, sed tradicia. Eble ni baldaŭ ekscios pri la ekzisto de montenegra “lingvo”? Inverse, la kaŝuba estas prezentita kiel dialekto aŭ vario de la pola, kio estas apenaŭ pravigebla malgraŭ la proksimeco de ambaŭ lingvoj. Pri du disputataj kazoj, la solvo ŝajnas ĝusta: la makedona estas akceptita kiel lingvo, dum la “moldava” ne estas menciita.
Sed la iom komplika situacio de la ĝermanaj kaj latinidaj lingvoj prezentas problemojn. La “platgermana/platdiĉa” troviĝas sub la ĝenerala etikedo “germana”, kio estas pravigebla aŭ per tre vasta uzo de la termino “germana” — kion evidente ne intencis la aŭtorino, ĉar ŝi ja menciis aparte la nederlandan kaj frisan — aŭ per strikta uzo de “platgermana”, ĉar tiu idiomo estas parolata, nun tre limigite, sur la teritorio de Germanio. Lingvoscienca aliro grupigus la “malaltgermanajn” dialektojn (frisa, nederlanda, platdiĉa), kiuj nete diferenciĝas de la grupo alt- kaj mez-germana. La luksemburga/leceburga kaj la svisgermana estas menciitaj, sed la alzaca forgesita, kvankam ĝi estas ankoraŭ uzata de sufiĉe granda parto de la Alzaca popolo. Same en latinidaj teritorioj, la sarda estas menciita, la korsika ne aperas, kvankam la normigo iel ŝlifis la diferencojn inter la norda kaj la suda dialektoj. La kutima problemo kun la komplika okcitana situacio reaperas: okcitana kaj provenca menciitas sinonime, dum en la nuna epoko la nomo provenca uzatas nur por la orienta dialektaro de la okcitana — tiu dialektaro, kiu tiel normiĝis kaj famiĝis pro Mistralo kaj aliaj verkistoj, ke ĝi kutime estas nomata “lingvo”. La termino okcitana povas signi aŭ la tuton de la sudfranciaj dialektaroj, kiuj prezentas komunajn trajtojn, sed ankaŭ gravajn diferencojn, aŭ la norman okcitanan, “artefaritan” dum la pasinta duonjarcento.
La “kreolaj kaj piĝinaj lingvoj” estas klasitaj aparte, surbaze de ilia origino. La listo estas sufiĉe detala por la lingvoj sur angla bazo; ĝi limiĝas al la Haitia kaj Sejŝela por la lingvoj sur franca bazo: ne menciitaj estas la kreolaj lingvoj de Martiniko, Gvadelupo, Reunio, Maŭricio. Papiamento, indikita kiel hispanbaza, havas bazon portugalan. Ankaŭ la “artefaritaj lingvoj” estas aparte klasitaj, kaj nia lingvo troviĝas en la sama listo, kiel volapuko, Latino sine flexione kaj Klingon, kio estas iom surpriza eĉ por sobra lingvisto, kiu ne kultas zelote la verdan stelon kaj pretas akcepti, ke Ido kaj Interlingua prezentas spurojn de uzado. Estas vere, ke la fakuloj pri interlingvistiko pretas liveri al ni liston de ĉ. mil planlingvoj, kiuj aldoniĝus al la supozataj sesmil “naturaj”…
Ilona Koutny prave avertas, ke ŝi ne verkis “terminaron” laŭ “la striktaj terminologiaj postuloj”. Tiu modesteco ne kaŝu la gravecon de pionira laboro, kiu nepre havos konsekvencojn en la estonta realigo de esperantlingva lingvoscienca terminaro.
Michel Duc Goninaz (Francio)
La Ondo de Esperanto. 2005. №6 (128)