Quo vadimus, homines?

Orwell, George. Mil naŭcent okdek kvar / Tradukis el la angla Donald Broadribb. – 2a eld. – Nov-Jorko: Mondial, 2012. – 288 paĝoj.

«Ne diru kun sopir': “ne plu” / Sed kun dankemo: “estis ili”». Donald Broadribb, brila esperantologo, vortaristo, recenzisto, redaktoro, kaj tradukisto el la angla, helena kaj hebrea, ve, forpasis oktobre 2012 en Aŭstralio, lasinte al ni tradukon de la romano 1984 far George Orwell (plumnomo de Eric Arthur Blair) – unu el la plej ŝatataj kaj citataj britaj aŭtoroj en la 20a jarcento.

La romano estas prave konsiderata unu el la plej gravaj kontraŭ-tiranismaj (mal)utopioj, fonto de konategaj citaĵoj kaj nocioj (Granda Frato, novparolo, duoblapenso, pensakrimo…) kaj defioj pripensendaj kaj ne-tuj-facile solveblaj, kiujn la homaro alfrontas dum tuta sia registrita kelkjarmila historio: kio estas Libero, Vivcelo, Vivenhavo, Valoroj? Ĉu ni, homoj, bezonas “ŝtaton”? Ĉu gravas/indas scii la veran historion (kiun fakte kreas registoj)? Ĉu la ŝtato rajtas mortigi? Ĉu oni prefere restu sklavo sed viva ol pereu en ĥaoso? Ĉu io ajn entute de ni dependas?

Oni plu diskutas kaj disputas pri la mesaĝo de la verko, ties literaturaj ecoj, la politikaj emoj kaj mondrigardo de la aŭtoro kiu dum sia nelonga vivo (1903–1950) sukcesis partopreni gravegajn eventojn kaj dramece evoluigi sian mondrigardon – de konservatismema oficisto en Birmo ĝis socialisto kaj arda ano de trockiismo dum lia partopreno en la Hispana interna milito en 1936, en kiu li vidis kiel drame ŝanĝiĝis la socia situacio post la venko de Franko kaj kiel lie la “komunistoj” fakte kunlaboris kun la faŝistoj. Ĉu ne tiam li konceptis la tiom trafajn bildojn en la verkota La Besto-Farmo – kies ĉefa ideo estas perfido de idealoj kaj misuzo profitcela?

Laŭ iuj esploristoj, Orwell restis ĉiam “socialisto”. Ĉu povus “socialisto” verki tiom kontraŭtiranian romanon? Ja laŭ iuj, “socialismo” egalas stalinismon, gulagon, tiranion… – se nur komenci demandi. Socialismo kun homa vizaĝo?

La “oligarĥia kolektivismo” (korporacia komunismo, ĉu ne la sama afero ol faŝismo?), prezentita de la “renegato” Goldstein en la romano, evidente reflektas ideojn de la aŭtoro pri Stalino kaj la reĝimo, kiun tiu kreis en la konata lando.

Winston Smith, la protagonisto, ano de la reganta ĉiompotenca “Partio” gvidata de “GF”, vivas en oligarĥia socio – fakte sklavposeda – de preskaŭ absolute domina “duoblapenso”, kie ne nur mankas plej elementaj necesaĵoj eĉ por la partianoj, regas totala mensogo, timego, envio, malico, socia dispecigo, obtuzigo de la ordinara vivo, ĝisnaŭzaj neelteneblaj malmoralaĵoj, apatio, manko de ajna solidareco kaj kompatemo, inteligento aŭ espero, preteco tuj perfidi senrimorse, sed forestas la vivosenco mem, ĉar, laŭ la registoj, ne ekzistu normalaj homaj interrilatoj, nek pensantaj memorkapablaj individuoj, nek paco nek io ajn – la mem historio ne ekzistas, kaj veraj kompreneblaj nocioj ne rajtas ekzisti – “milito estas paco”. Cetere li mem laboras ĝuste kiel eliministo de la historio…

Li serĉas lastajn eblojn resti integra homo, esperas trovi samideanojn kaj ke la proloj ivos ion ŝanĝi, kaj mem ribelas kontraŭ la sistemo per kvazaŭ ŝanca amafero kun kolegino Julia – junulino kiu sie volis venĝi la Partion – sed neeviteble trafas en la ferajn tenajlojn de la reĝimo, kiu nesciate seninterrompe gvatis ĉiujn liajn movojn, evidente de la trea komenco (mistike Winston sonĝis anon de la “Interna Partio” O'Brien, diri “Ni renkontiĝos en la loko kie mankas mallumo” jarojn antaŭ ol tiu rivelis sin al li kiel Fratarano rolonta ĉefa ŝajnkomplotanto sed evidentiĝonta lia ĉefa torturonto kaj “sanigonto”, aŭ kiel oni sciis ke li vidis pruvon ke unu el la vaporigotaj revolucigvidantoj vere ekzistis). Neelteneblaj torturoj finfine “sanigas” lin kaj senigas de ajnaj fajreroj resti vera homo.

“Duoblapenso” – eble centra nocio de la romano, kompleksa, ne simple komprenebla, detale pritraktita, kvazaŭ kvantumfizika – samtempe havi du malajn opiniojn, sciante ke ili sin kontraŭdiras, kaj kredante ambaŭ; konscie malkonsciiĝi, kaj poste, denove, malkonsciiĝi pri la hipnotiĝo kiun oni ĵus faris en si.

Eĉ por kompreni la vorton necesis uzi duoblapenson. Ĉu ni ne vidas, se bone atenti, signojn de tio en la agoj kaj diroj de iuj el ni?

La traduko estas individueca, preskaŭ senriproĉa kaj modela, pli bona ol la fonta, saturita per ĉiam zorgaj kaj ofte agrablaj eltrovaĵoj – krom ke la historio tenas vin streĉa, vi ĝuas la glatan liveradon. Jen kelkaj menciindaj tradukaj solvoj el tre longa listo: “Senscio” (ignorance); “ŝalma flamo” (blowlamp); “senekzistigo” (annihilation); “mencieto en taŭga loko” (a hint in the appropriate quarter); “resaltema” [gazono] (springy [turf]); “planis mangrenadon” (designed a hand-grenade); “Olduleto” (old boy [adrese]); “publoj” (pubs); “Vi pensis pri trompi min”; “tutdume”; “trapensi”…

Tamen iujn nemultajn vortojn mi trovus misaj aŭ almenaŭ pridiskutindaj, ekz. “Preter la maro” (beyond the sea) – eble tamen “fore post la maro”; “preter la malfruaj kvindekaj jaroj (beyond the late fifties) – eble tamen ”antaŭ la fino de la kvindekaj jaroj"; “lerta vizaĝo” (clever face) – eble tamen “inteligenta”, aŭ “saĝa” [kvankam ŝajne taŭgas en “Tre lerta sepjarulino, ĉu ne?”(Pretty smart of a nipper of seven, eh?) (pri ido kiu sukcesis lerte denunci); “senfina dialogado” – kiam temis pri “monologo” de Winston kun si mem, sed ŝajne taŭgas; “Departemento de Reserĉado” – Research Department – ĉu tamen “esplorfako” (-departemento)?; “nefamiliara” [besto] (unfamiliar) animal – eble “ekzotika”.

La tradukinto ne tro zorgis imiti iujn ne-tre-normajn anglajn lingvaĵojn (de “proloj”), verŝajne prave, ja Esperanto estas tro regula por ĝin kripligi sen drastaj postsekvoj.

Aparte interesaj estas La principoj de novparolo en la apendico – kvankam iel la formalaj meĥanismoj similas al tiuj de Esperanto, kvankam kompreneblas, ke la du lingvoj havas malsamajn celojn.

Ĉu la antaŭvidita mondo ne realiĝis aŭ realiĝos jam antaŭ la jaro 2084, kiel supozas Broadribb? Mi samopinias kun tiuj, kiuj vidas ke la orŭela socio iĝas nuna realaĵo, sed en oble hororiga formo, se bone pensi.

Antaŭ nelonge min mirige ŝokis miaj propraj supozoj, ke Orwell fakte apologias la malhomigan reĝimon kaj la fina frazo “Li amas Grandan Fraton” estas celo de la homoj – fina paciĝo kun si mem, kun la realeco, kaj saviĝo – kvazaŭ estus dilemo inter resti homo aŭ iĝi “sana” angsoce en la ĉion-stringa amo de la Granda Frato.

Ja ortodokso estas nekonscio, kaj ĉu ne estas beno resti feliĉa en la permesitaj framoj, sen la devo ion decidi, peni kaj dubi? La demandoj restas kaj nur ni, la homoj de nia dume sole havebla planedo, povas decidi kaj fari kion ni povas, ĉiu el ni, de kiu ĉio plia kaj plua dependas.

NOTO

* Vasilij Ĵukovskij. Rememoro / Tradukis el la rusa Valentin Melnikov // La Ondo de Esperanto, 2008, №7.

Andrej Peĉonkin (Ruslando)

La Ondo de Esperanto, 2013, №2 (220).