Mi recenzas certe la plej bonan biografion de Zamenhof verkitan Äis nun. Äi konsistas el 15 Äapitroj, en kiuj la aÅtoro esence analizas tri vastajn problemojn: la striktan biografion, la lingvajn reformojn (pri kiuj mi ne okupiÄos) kaj la ideologion de Zamenhof. La verko kun la apoteka precizeco strebas Äuste strukturi la faktojn pri la vivo de la Majstro, kiel neniam antaÅe, sed antaÅ Äio Äi rompas kun la tradicia diskurso pri Zamenhof.
En la tradicia diskurso, ripetata de ZióÅkowska, Boulton, Centassi, Masson kaj aliaj (kun kelkaj esceptoj) ni havas pli malpli Äiam ripetiÄantan apologian skemon konstruitan komence surbaze de la fama letero de Zamenhof el 1895 al Nikolaj AfrikanoviÄ Borovko, do unue Bjalistoko kun la multnacia loÄantaro, poste mizera vivo de la Varsovia kuracisto (sic!), poste ni vidas la noblan strategion de Zamenhof lanÄi la homaranismon, kiu potenciale konstruos la mondon sen konfliktoj, dank' al la internacia lingvo Esperantoā¦
FeliÄe, Aleksander Korĵenkov ne iras per Äi tiu tradicia vojo Ć la Borovko, kiun āplibeligisā post Zamenhof esperantistoj mem, ne por montri la strebojn de Zamenhof, sed por firmigi sian esperantan identecon for de judaismo. Korĵenkov, komencante sian verkon, pafas trafe kaj Äuste tuj per la letero de Zamenhof el 1905 al Alfred Michaux kaj tiel komencas sian rakonton pri Zamenhof. Äio Äi ÅanÄas Äisnunan apologian perspektivon pri la Majstro.
Korĵenkov faras ankaÅ pli malpli historian skizon de la ājudaā geografio de la Ruslanda Imperio, kie subite dum la imperiestrado de Katerina la Granda aperis en Ruslando 1.200.000 judoj, antaÅe ne konataj grandskale en la imperio. KaÅzis tion dispartigo de Pollando kaj Litvo (1772ā1795), per kiu pollandaj kaj litvaj judoj estas metitaj en tiel nomata Äerta osedlosti, tio estas en la larÄa zono de la Balta al la Nigra Maro, sen ebleco ÅanÄi loÄlokon. Ili grandparte estis iam āpolajā judoj, kiuj post la politikaj intervenoj de Ruslando, Pruslando kaj AÅstrio kontraÅ la Respubliko de Du Popoloj (konfederacio de Pollando kaj Litvo) fariÄis ekde la fino de la 18a jarcento ācivitanojā de tiuj tri Imperioj, sed grandparte ruslandanoj.
Grava afero montrita de Korĵenkov estas la aparta grupo de la judoj en la norda parto de Äerta osedlosti, kiujn Korĵenkov Äuste nomas litvakoj (p. 27), el kiuj devenas Lazaro Ludoviko kaj Klara. Ili diferenciÄis de la Ä„asidoj (sud-orienta Pollando, okcidenta Ukrainio) kaj de āprogresemajā judoj sub la influo de Haskala. Li mencias diversajn ideologiajn judajn vojoj de cionismo Äis BUND. Tio aparte gravas, Äar neniu povus Äuste kompreni la konfliktojn judan-polan-rusan sen scii pri litvakoj, kiuj komencis okupadi en la Imperio la rolon de rusigistoj de la poloj, ofte en gravaj imperiaj postenoj. Objektive Korĵenkov notas tiujn esencajn kaj negativajn por poloj ÅanÄojn en la āmentalecoā de litvakoj jene: āPost la ribelo [de Poloj kontraÅ Rusoj ā WÅ»] en 1863ā1864 litvakoj ricevis pli da fido Äe la Ruslanda administracio, Äar ili plejparte ne subtenis la ribelantojn. Pluraj polaj instruistoj estis maldungitaj [200 mil poloj estis ekzilitaj al Siberio ā WÅ»], kaj Marko Zamenhof ricevis instruistan postenon en la gimnazio de Bjalistoko, kaj tiel ekapartenis al la klaso de Ruslandaj Åtatoficistojā (p. 29). En tiu Äi nova politika kaj socia pozicio de litvakoj oni devas serÄi la fontojn de la konflikto inter Zamenhof kaj Pola Esperantisto. La kritiko de Talmudo estis nur primitiva preteksto por montri starpunkton de polaj esperantistaj naciistoj vid-al-vide al litvakoj (p. 256ā258).
Ni ne forgesu, ke Äio Äi okazas sur la fono de la kreskanta antisemitismo en la tuta EÅropo (la afero de Dreyfus en Francio) kaj en Ruslando mem, kiam post la murdo de la imperiestro Aleksandro II oni akuzis la judojn pri la atenco, kvankam la atencon faris la āpola belorusoā Ignacy Hryniewicki el la organizo Narodnaja Volja, kaj ekde tiam komenciÄis pogromoj. Mi mencias tiun kontribuon de Korĵenkov kiel tre gravan, kvankam iom diskutindan el la pola vidpunkto. Mi Äi tie ne kritikas lian starpunkton, sed mi substrekas, ke Korĵenkov kuraÄe metas en la biografion de Zamenhof novajn cirkonstancojn por pli bone fiksi Zamenhofon en la epoko de la eksplodantaj imperioj, kion ofte ne komprenas okcidentaj kaj japanaj zamenhofologoj.
En la libro aperas biografiaj novaĵoj, kiuj praktike ÅanÄas ne multon en la Zamenhofa vivo, sed atestas pri la precizeco de la aÅtoro serÄi kaj kontroli novajn fontojn pri Zamenhof, ekzemple, ke la familio de Zamenhof (malkovro de Zbigniew Romaniuk) devenas ne de Tykocin, sed de SuwaÅki (p. 28).
Multfoje Korĵenkov refutas ofte senbazajn atestojn kaj legendojn pri la vivo de Zamenhof: pri la bruligo de la manuskriptoj fare de lia patro (p. 47), pri la cionismaj poemoj de Zamenhof (p. 45), pri la maldungo de Marko de la posteno de la cenzuristo pro la afero ligita kun aÄetado de alkoholaĵoj fare de Aleksandro III (p. 56) ktp.
Äiujn
biografiajn dubojn Korĵenkov komentarias en la abundaj, dokumentitaj notoj,
dignaj de scienca disertacio sur la paÄoj 278ā312, kie li montras aldone
sian personan engaÄiÄon trastudi arkivojn en Peterburgo, Moskvo, Grodno
kaj KaÅno, kie teorie oni povus ion ankoraÅ trovi pri la Majstro. Abrupte
aperas en la tute nova perspektivo la Grodna periodo de Zamenhof, kie Korĵenkov
malkovras malentuziasmiÄon de Zamenhof pri ānia aferoā, kiu ÅanÄiÄas
abrupte post la subskribo de la kontrakto kun la Pariza eldonejo Hachette
(p. 110ā121) kiu garantiis al Zamenhof relative dignan vivon. EÄ se
la priskribo de la Grodna periodo povas Åajni iom troiga, la aÅtoro konsekvence
analizas ā kaj tio ankaÅ estas io tute nova en Äiuj Äisnunaj biografioj
de Zamenhof ā liajn spiritan kaj materian vivojn kune. Estas vero, ke
komence de sia profesia vivo Zamenhof gajnis malmulte, kaj ke sen la helpo
de la bopatro eble li devus eÄ ÅanÄi sian profesion, sed ankaÅ estas
vero, ke de lia kvardeka vivojaro ÅanÄiÄas liaj financaj problemoj.
La apologia tradicia diskurso pri Zamenhof lasas al ni la bildon de Zamenhof
kiel povrulo, dum la aÅtoro de Esperanto sukcesas eduki siajn du infanojn
en la LaÅzana universitato kaj kelkfoje ripozi en la kuraclokoj en la
verda Silezio, kio tiutempe eblis nur inter prosperaj judoj.
Mi volas nun turni mian atenton je pli grava temaro, kiun tuÅas abunde la verko de Korĵenkov, nome je la deÄifrado de la hilelismo/homaranismo. Denove Korĵenkov aperas kiel perfekta serÄanto, kiu studas kaj komparas Äiujn vortojn kaj ideojn lasitajn de Zamenhof. Ni havas ordigitan kronologion de lia ideologio: ni rimarkas kiel Zamenhof Äiufoje ÅanÄas la publikon (unue li turnas sin al judoj, poste al esperantistoj, fine al homoj āde bona voloā), Äiufoje ÅanÄante akcentojn de sia filozofiumado (komence solvi la judan problemon, poste unuigi l' homaron, fine krei āla novan popolonā) ktp.
La deÄifrado de la penso de Zamenhof ne estas facila, kaj mi pensas, ke Korĵenkov (sed verdire, Äis nun neniu alia) ne scipovis ekzegezi la penson de Zamenhof.
Dekoj da esperantistoj dronas en la supozoj, kion volis esprimi Zamenhof en la homaranismo. Oni serÄas senfine la fontojn de lia scio, sed vane. Zamenhof, Äampiono de la kamuflado, permesas al ni nenion diveni. Korĵenkov montras supozojn de Igorj Simonov, ke Zamenhof Äerpis ideojn pri la religia unueco de la rusa filozofo Vladimir Solovjov kaj de la judgermano Hermann Cohen (p. 274ā276). Poste aperas kelkaj aliaj aÅtoroj kiuj supozas, ke fontojn de la scio de Zamenhof ni povas eventuale trovi Äi tie aÅ alie. Korĵenkov mem ne donas la respondon, Äar li Äin ne konas; li modeste kaj honeste lasas nin kun Äiam ne solvita demandaro homaranisma.
La nova biografio de Zamenhof verkita de Aleksander Korĵenkov, kiel neniu antaÅa, estas majstra verko verkita kun la benediktana pacienco, precizeco kaj fontaj pruvoj. Äi estas eldonita perfekte, kaj kvankam verkita sub la premo de tempo, Äi plenumas Äiujn eldonajn postulojn, kaj mi ne plendas pro la manko de la indekso. Aldone Äi enhavas du tre gravajn kaj novajn trajtojn Äis nun ne konatajn en Esperantujo.
Unue, Äi rompas kun la tradicia diskurso pri Zamenhof, do ne plu Varsovia okulisto, sed la judo de geto; ne plu amiko de la tuta homaro, sed foje cionisto, foje ākosmopolitoā; ne nur ānaiva revantoā, sed realisto; ne malriÄa kompatindulo, sed homo scipovanta perfekte regi siajn en- kaj elspezojn; kaj kiu fine de sia vivo, post la glora entrepreno āplibonigiā la homaron, aperas kiel malsana homo, laca de la vivo.
Due, Äi montras ā nekredeble malfacilan por deÄifri Äin ā la filozofian strebadon de Zamenhof konstrui la novan āfilozofionā, kaj Korĵenkov perfekte scipovas distanciÄi de absurdaj konkludoj kun la konscio esprimita en la lastaj frazoj, pri la granda laboro, kiu restas farenda de zamenhofologoj.
La verko de Aleksander Korĵenkov pri Ludoviko Zamenhof fermas la epokon de la erarvoja apologia kaj finvenkisma diskurso pri Zamenhof, kiu servis montri Zamenhofon disde la juda problemaro de la epoko, kiel nur la kreinton de la internacia lingvo Esperanto, kaj malfermas la vojon al la nesolvitaj Äis nun teorie kaj praktike problemoj de gentaj studoj, kion dum sia tuta vivo celis Zamenhof, kaj kie la nocio gento apartenas al unu el la plej esencaj. Mi rekomendas la libron Homarano al Äiuj, kiuj esprimiÄas pri Zamenhof, foje sen scii pri kio ili esprimiÄas.
Walter Żelazny (Francio/Pollando)
La Ondo de Esperanto. 2009. ā10 (180)