Kvankam
ĉiuj sciis, legis, prikonsideris… ĝis nun, dum pli ol unu jarcento,
ni ne havis libron, kiu kolektis ideologiajn temojn lanĉitajn de Zamenhof.
Mi revis iam pri io tia, kaj mi diskutis pri tio kun Aleksander Korĵenkov.
Mi diris al li, ke mi atendas ian ideologian kanonon de la verkaro
de Zamenhof, el kiu oni povu traduki en naciajn lingvojn la penson de Zamenhof,
prikonsideri kaj komentarii ĝin. Neniam ni konvinkos pri Esperanto, montrante
nur facilecon de la lingvo, sen montri profundajn motivojn de la Zamenhofa
penso, tradukindajn en aliajn lingvojn.
Kaj jen Sezonoj en la belega serio Scio eldonis 288-paĝan krestomation de tio, kion sendube oni povas nomi la kanono de la ideologia penso de Zamenhof, sub la komuna titolo Mi estas homo. La volumo konsistas el 77 eroj — dek kelkaj eseoj, dekoj da elektitaj leteroj kaj leterfragmentoj de Zamenhof, kaj unu intervjuo kun li. Ni ŝuldas ĉi tiun kolekton al la streba laboro de Aleksander Korĵenkov, kiu kompilis kaj redaktis la tutan volumon, komentis kaj pliriĉigis ĝin per notoj kaj montris profunde primarajn fontojn. Lia laboro estus malfacila sen kunlaborado kun kelkaj esperantologoj, kiujn ni aparte memorigu: E. Grimley Evans, D. Blanke, U. Lins, Z. M. Sikosek, Ŝ. Laskov, D. Modan, J. Raba, J. Ŝemer, A. Čižikaitė, P. Jegorovas, R. Moerbeek, I. Oneţ, E. Kozyra, H. Gorecka, A. Künzli, I. Uffrecht-Peters.
La redaktoro diskutis kaj prikonsideris kun la kunlaborantoj la tutan koncepton de la kanono kaj fine decidis, kio estu en ĝi. Li elektis la diakronan metodon prezenti la artikolojn, eseojn, leterojn, polemikaĵojn de Zamenhof. La elekto de la metodo estis sendube ĝusta. Tiel ni vidas, paŝon post paŝo, kiel evoluas la penso de Zamenhof. De Judo, certasence cionisto, kiu amas sian perditan patrion, do Palestinon, kiu jam apartenas al aliaj kiuj ankaŭ vidas en ĝi sian patrujon. De Judo, kiu celis krei en Ameriko la Judan Ŝtaton, ĝis la Homo, kiu celis krei la doktrinon laŭ kiu homoj traktas sin kiel “fratoj”, sed… (tio estas esenco de la Zamenhofa penso, nekomparebla kun aliaj doktrinoj humanismaj) ne deŝirante sin de sia patrujo, lingvo, religio, venkante kontraŭdirojn de sia deveno por esti Homo.
La recenzanto ne celas mallongigi la penson de Zamenhof ĝis unu frazo, sed opinias necese montri tri naciajn doktrinojn tiuepoke perfektiĝantajn, kiujn Zamenhof ne povis akcepti:
A) la usona kaj la franca revolucioj;Sur ĉiuj menciitaj doktrinoj (escepte de la Usona) kliniĝis aŭ antisemitismo akra (la Orienta Eŭropo kun pogromoj), aŭ antisemitismo “delikata” (ekzemple, la afero de Dreyfus en Francio).
B) la imperia ordo Aŭstra-Hungara;
C) naciismo.
A1) En sia religia penso Zamenhof estis plej proksima de la usona koncepto de la religia toleremo, kreita de protestantoj, kiuj proklamis egalecon de ĉiuj interpretoj de la Biblio jam en la 17a jarcento, poste englutante al la koncepto de la toleremo religia aliajn religiojn — judaismon, budhismon, islamon… Diferenco de Zamenhof estas, ke, laŭ la usona ideo de melting pot la toleremo estis la vojo al la miksaĵo en la granda kaldrono de ĉiuj rasoj, religioj, moroj por krei Amerikanon. En ĉi tiu koncepto partoprenis la Judoj mem, kiuj kontraŭstaris krei la nacian judan ŝtaton en Usono, ĝuste deŝirante homon de sia lingva kaj nacia deveno, kio kontraŭis la ideojn de Zamenhof.
A2) En la socia penso, Zamenhof akceptis la vokfrazojn de la franca revolucio: frateco, egaleco kaj justeco, kiuj ripetiĝas en multaj lokoj de liaj ideoj. Sed la franca ideo revolucie detranĉis grandan nombron de civitanoj (Bretonoj, Vaskoj, Okcitanoj, Mozelanoj k.a.) de iliaj lingvoj kaj gentoj. Por esti libera, laŭ la revoluciuloj, oni devas esti Franco. Ne ekzistas alia ebleco. Ankaŭ tion ne povis akcepti Zamenhof. Judoj en la revolucia Francio (konkrete, dum Napoleono) ricevis rajtojn esti Izraelidoj laŭ individua religia koncepto, sed ne la rajton ekzisti en Francio kiel la juda gento!
B) La multnacia Aŭstra-Hungara Imperio respektis certe la diferencon lingvan kaj etnan de la popoloj de la imperio, sed la civitanoj devis respekti la “superecon” de la romkatolika konfesio kiel la imperia religio, kvankam Vieno jure toleris aliajn konfesiojn. Habsburgoj estis toleremaj religie, sed ne metis religiojn sub la reĝimon de la jura egaleco. Ankaŭ tion ne povis akcepti Zamenhof.
C) Nacioj historiaj — laŭ la koncepto de Marx kaj Engels — estas tiuj nacioj, kiuj iam kreis ŝtatojn, ekzemple: Svedoj, Poloj, Serboj, Ĉeĥoj, Norvegoj, Armenoj, Grekoj. Zamenhof opiniis ilin kiel la plej “naturajn” naciŝtatojn, sed timis, ke ili realigas unuavice sian nacian intereson, do la naciismon kaj ne intereson de ĉiuj loĝantoj de ĉi tiuj ŝtatoj.
Nun ni revenu al la ĉefa ideo de Zamenhof. Ĉiuj homoj vivas en iu nacio, ŝtato, parolas sian lingvon, havas sian religion. Plimulto da homoj opinias ĉi tiun staton natura: Polo vivas en Pollando, estas romkatoliko, parolas la polan lingvon ktp. Sed ni ne forgesu, ke Eŭropo de Zamenhof estis ne Eŭropo de naci-ŝtatoj — tia Eŭropo aperos post la Unua Mondmilito — sed Eŭropo de imperioj. Plimulto da homoj vivis en iuj “nenaturaj” cirkonstancoj. Se ili havis, kiel Poloj, sian religion, teritorion, lingvon, ili ne havis sian ŝtaton; se ili havis sian ŝtaton, ili ne havis sian religion (Ĉeĥoj forĵetis romkatolikecon); se ili havis sian ŝtaton, ili ne havis sian lingvon (Belgoj, Norvegoj) ktp. Ni lasu detalojn. Oni povas diri, ke ĉiam kaj ĉie certaj homoj dominas aliajn: Hispanoj dominas Katalunojn, Angloj dominas Skotojn, Blankuloj en Usono dominas Nigrulojn, Muzulmanoj en Egiptio dominas kristanajn Koptojn. Kiel venki tiun — kiel nomas ne ĝuste Zamenhof “malverecon” kaj “kontraŭparolon” — do kiel venki tiun kontraŭdiron: kiel krei la situacion kie homo, ne deŝirante sin de sia patrio, lingvo, religio, restus Homo kaj Frato por alia en iu ajn ŝtato? Tie aperas alia “malfeliĉa vorto” de Zamenhof: neŭtraleco. Jen la bazo por pluaj konsideroj, kiujn ni ĉerpu inspiritaj de Zamenhof. Jen nia tasko trovi por la penso de Zamenhof ĝustajn sciencajn vortojn kaj priskribi ĝin laŭ la nunaj sociaj sciencoj per la moderna lingvo de ideoj, en kiuj ankoraŭ mankas ĉi tiu Zamenhofa ebleco vivi sen “kontraŭdiroj” de sia ekzisto.
La Zamenhofa ideologio ĉiam renkontis atakojn de diversaj naciistoj. Kiel honta por certaj polaj esperantistoj devas esti la antisemitismo, kiu tuŝis dolore Zamenhof-on mem (pĝ. 221), honta por certaj francaj esperantistoj primoko de Zamenhof pro lia homaranismo (pĝ. 151, 162), eĉ la delikata primoko de Judoj mem, ke Zamenhof kaŝas sian judecon (pĝ. 200), ktp.
Oni devas redoni al Aleksander Korĵenkov gloron retraduki kaj korekti tradukojn de longaj eseoj de Zamenhof, verkitaj en la rusa, antaŭe tradukitaj ĉefe de Holzhaus. Mi jam rimarkis, ke Zamenhof turnante sin al emocioj, esprimiĝadis en la rusa; esprimante la “racion”, li faris tion en la franca. En Esperanto li esprimis kaj la emociojn kaj la racion. La notoj (pĝ. 255–285) de Korĵenkov montras modelan precizecon de la fontoj de la cititaj tekstoj. Aparte mi laŭdu la notojn de Korĵenkov, kiuj komprenigas tekstojn. Jen majstreco de la noto troviĝanta sur la paĝo 270 por prilumi profetan (ne disciplinigitan) stilon de Zamenhof, kiu neglektadis regule montri la fontojn de sia scio, ekzemple, tiun pri pensoj de Hilelo kaj de Jesuo, kio vekadis miskomprenon por pli bone kompreni lian mesaĝon. Sur la paĝo 262 aperas modela klarigo de la letero de Zamenhof al Kofman. Fine Korĵenkov skribas: “Al ĉi tiu letero referencas la raŭmistoj, kiuj konsideras ĝin atesto pri la Zamenhofa deveno de la raŭmismo mem”. Kvankam mi persone alimaniere formulus ĉi tiun ideon, certe Korĵenkov ne eraras farante asocion de la letero al Kofman kun la raŭmismo. Mi ne rimarkis gravajn erarojn en la notoj; male, mi mem eksciis multon.
Mi estas homo estas minejo de ideoj, kiujn nun, post unu jarcento pritraktas sociologio, politologio, juro, kultura kaj socia antropologio kaj aliaj sociaj sciencoj. Valorus ke ankaŭ Esperantistoj strebu kompreni fenomenojn, kiuj venas de la Zamenhofa ideologio. La unua, la plej grava paŝo estis farita per la eldono de la kanonaj ideologiaj tekstoj. Kvankam ne mankas apartaj studoj pri la Zamenhofa ideologio de Waringhien, Blanke, Haupenthal, Maimon, Silfer k.a., venas tempo ankoraŭfoje science priskribi ilin. La bazon ni jam posedas dank' al Sezonoj. Certe, Mi estas homo devas esti same grava kiel la Fundamento de Esperanto.
Walter Želazny (Pollando)
La Ondo de Esperanto. 2006. №10 (144)